Laskowska-Hulisz Agnieszka, Recenzja monografii autorstwa Łukasza Błaszczaka pt. „Fikcja prawna w prawie procesowym cywilnym”, Warszawa 2024

Opublikowano: PPC 2024/4/844-851

1. Książka autorstwa Łukasza Błaszczaka pt. „Fikcja prawna w prawie procesowym cywilnym” jest pierwszym w polskiej literaturze prawniczej monograficznym opracowaniem tytułowego zagadnienia. Jest to praca wybitna, potwierdzająca bardzo dużą wiedzę jej Autora, niezwykłą umiejętność do wszechstronnego i wieloaspektowego przedstawienia omawianych w niej zagadnień, a także wskazująca na niezwykle analityczne podejście Łukasza Błaszczaka do wielu instytucji prawnych oraz istniejących między nimi powiązań. Praca ta, co również warto podkreślić na wstępie, ma wymiar ponadczasowy z uwagi na problematykę w niej podjętą oraz perspektywę jej analizy. Zawarte w niej rozważania w zdecydowanej części pozostaną bowiem aktualne niezależnie od zmieniającego się stanu prawnego, co pozwala pokusić się o stwierdzenie, że stanowią one fundamenty, na których może być oparta nowa konstrukcja prawa procesowego cywilnego, w tym wiele instytucji procesowych. Ponadczasowy wymiar tej pracy oraz bogactwo poruszonych w niej problemów i zagadnień nie tylko z zakresu prawa procesowego cywilnego, ale także filozofii i teorii prawa, niewątpliwie stawia tę pracę na czele naukowych opracowań z zakresu postępowania cywilnego, które zapiszą się na kartach historii jako kluczowe, a zarazem ważkie dla nauki postępowania cywilnego.
2. Praca poza słowem wstępnym i podsumowaniem składa się z trzech obszernych rozdziałów o bardzo szczegółowej strukturze wewnętrznej. Konstrukcja pracy nie budzi przy tym żadnych zastrzeżeń, jest logiczna, spójna i umożliwia Autorowi wyczerpujące oraz usystematyzowane omówienie tytułowego zagadnienia. Recenzowana praca, podobnie jak inne publikacje tego Autora, napisana jest bardzo dobrym językiem prawniczym, którego głównymi cechami jest duża precyzja wypowiedzi oraz dbałość o słowo i odpowiedzialność za słowo. Bogata podstawa źródłowa monografii, obejmująca nie tylko pozycje z zakresu prawa postępowania cywilnego, ale także m.in. prawa cywilnego, prawa handlowego, prawa pracy oraz dotyczące teorii prawa czy filozofii prawa, potwierdza interdyscyplinarny charakter pracy oraz wyjątkową dociekliwość Autora, który zmierza, jak wynika z treści książki, do wszechstronnego zbadania tytułowej fikcji prawnej i jej zastosowania w prawie procesowym cywilnym.
3. Rozdział pierwszy zatytułowany „Pojęcie i znaczenie fikcji w prawie i prawoznawstwie. Klasyfikacja fikcji prawnych w prawie procesowym cywilnym (tzw. teoria fikcji)” został podzielony na cztery punkty. W punkcie pierwszym pt. „Wprowadzenie. Zagadnienia terminologiczne” Łukasz Błaszczak przedstawił kilka wprowadzających uwag, w tym dotyczących pojęcia fikcji w różnych ujęciach, poczynając od prawa i prawoznawstwa, a przechodząc przez fikcje w dziełach artystycznych, literackich, przez ujęcie fikcji w filozofii czy też odwołanie się do niej w rozważaniach egzystencjalnych. Uwagi zawarte w tym punkcie stanowią dobre wprowadzenie do bardziej szczegółowych badań na temat fikcji, w tym przede wszystkim wskazują na złożoność tej problematyki oraz jej wielopłaszczyznowość. Punkt drugi rozdziału pierwszego pt. „Filozoficzna koncepcja fikcji w ujęciu Hansa Vaihingera i jej aktualność z punktu widzenia obecnych badań nad problematyką fikcji” zawiera w pierwszej części przedstawienie ogólnych założeń teorii fikcji Hansa Vaihingera oraz ocenę ich aktualności z punktu widzenia obecnych badań nad problematyką fikcji. Autor monografii wyróżnia cechy oraz rodzaje fikcji w ujęciu Hansa Vaihingera, a następnie przechodzi do przedstawienia współczesnych nurtów fikcjonalizmu, wyróżniając fikcjonalizm modalny i fikcjonalizm moralny. Łukasz Błaszczak, nawiązując do rodzajów fikcji wyodrębnionych przez Hansa Vaihingera, staje na trafnym stanowisku, zgodnie z którym fikcje prawne powinny być zaliczane do gatunku fikcji praktycznych, natomiast okoliczność, że fikcje prawne nie odzwierciedlają rzeczywistości, nie ma większego znaczenia, ponieważ służą one wyższym celom. Dalej Łukasz Błaszczak wskazuje, że w ramach kategoryzacji fikcji prawnych należy przyjąć, że mogą one zostać przypisane do gatunku fikcji abstrakcyjnych oraz fikcji analogicznych, w zależności od przypadku, którego będą dotyczyć (s. 48). W punkcie drugim (a dokładnie w ppkt 2.4.2. zatytułowanym „Fikcjonalizm moralny w kontekście zagadnienia fikcji w nauce prawa”) Autor recenzowanej monografii na s. 58–60 zawarł niezwykle wartościowe i interesujące uwagi na temat fikcji na tle prawa oraz moralności, które dają asumpt do ciekawych refleksji na temat relacji prawa i moralności. W punkcie trzecim rozdziału pierwszego dotyczącym pojęcia fikcji prawnej i jej znaczenia Łukasz Błaszczak najpierw przeanalizował pojęcie fikcji w ujęciu historycznym, aby następnie przejść do próby zdefiniowania fikcji prawnej. Autor ten zauważa, że problematyka fikcji w prawie może być przedstawiana niejako z dwóch perspektyw. Pierwsza wiąże się z fikcją samego prawa (i ta jest jedynie sygnalizowana w książce), zaś druga sprowadza się wyłącznie do fikcji prawnej i ta jest przedmiotem szczegółowych rozważań Łukasza Błaszczaka zawartych w recenzowanej monografii. Autor ten słusznie przy tym zauważa, że w zależności od przyjętego punktu widzenia fikcję prawną można rozpatrywać w następujących płaszczyznach: techniki legislacyjnej, teoretycznej i praktycznej. Od strony techniki legislacyjnej mianem fikcji prawnej Autor ten nazywa fikcję ustawową uregulowaną w konkretnych przepisach dedykowanych określonej gałęzi prawa. W odniesieniu do teoretycznego ujęcia fikcji prawnej Łukasz Błaszczak wskazuje natomiast na pewne cechy, które fikcja taka powinna posiadać, tj. powinna ona być świadomie stosowana; powinna być przydatna i użyteczna; na początkowym etapie powinna być założeniem, a nie stwierdzeniem; cechą tej fikcji jest również jej tymczasowość; powinna wynikać z przepisu prawa i mieć charakter imperatywny; i nie podlegać możliwości poprawienia czy sanowania. Z kolei w odniesieniu do perspektywy praktycznej Autor ten wskazuje, że fikcja prawna powinna być zawsze praktyczna, celem fikcji nie jest bowiem wprowadzenie w błąd, cel ten jest związany z aspektami praktycznymi i funkcjonalnymi. Na podstawie przeprowadzonych badań Łukasz Błaszczak na s. 91–92 swojej monografii wskazuje na znamiona, jakimi powinna cechować się każda fikcja prawna, do znamion tych zalicza: 1) źródłem fikcji prawnej jest przepis prawa, na podstawie którego wykreowana zostaje fikcja; 2) fikcja prawna nie podlega dyspozycji stron, bo jest fikcją ustawową i wola stron nie ma znaczenia dla jej zastosowania; 3) u podstaw każdej fikcji w początkowym etapie leży założenie; 4) założenie to jest sprzeczne z rzeczywistością bądź jest fałszywe w zależności od rodzaju fikcji prawnej; 5) konstrukcja fikcji jest stosowana ze świadomością, że wprowadza fakty, które stanowią odchylenie od rzeczywistości lub są niezgodne z rzeczywistością z racji tego, że nigdy nie zaistniały; 6) fikcja prawna jest niesprawdzalna, co oznacza, że nie można wobec niej postawić dowodu przeciwnego w celu jej obalenia; 7) fikcja prawna cechuje się tymczasowością i przechodniością; 8) fikcja prawna służy celom, wśród których najistotniejsze znaczenie mają cele praktyczne; 9) użyteczność fikcji przejawia się w wywoływaniu określonych skutków prawnych na potrzeby danego stanu faktycznego. Wymienione przez Łukasza Błaszczaka znamiona, jakimi powinna charakteryzować się fikcja prawna, stanowią z jednej strony dobry punkt wyjścia dla dalszych rozważań na temat fikcji prawnej w prawie procesowym cywilnym, z drugiej zaś zawierają niezwykle istotne i wartościowe merytorycznie wskazówki, które mogą stanowić przyczynek do dalszych badań nad fikcją prawną na gruncie innych gałęzi prawa. W dalszej części punktu trzeciego rozdziału pierwszego, ppkt 3.3. Autor recenzowanej pracy przedstawił i podsumował poglądy na temat fikcji prawnej wybranych przedstawicieli doktryny, takich jak: Jeremy Bentham, Friedrich Carl von Savigny, Rudolf von Jhering, Christian Meurer, Gustav Demelius, Oskar Bülow, Léon Michoud, Hans Kelsen, Andrzej Mycielski, Eugeniusz Waśkowski, Sawy Frydman, Eliasz Drapkin, Bronisław Wróblewski, Marian Lisewski, Stefan Grzybowski, Aleksander Wolter, Lona Luvois Fuller, Aleksander Kunicki i Ewa Tomańczok. Rozważania zawarte w rozdziale pierwszym Łukasz Błaszczak zakończył przedstawieniem schematu fikcji, który bardzo dobrze oddaje koncepcję fikcji prawnej w modelu teoretycznym prezentowaną przez tego Autora (s. 135).
4. Rozdział drugi pracy zatytułowany jest „Istota fikcji w prawie procesowym cywilnym”. Rozdział ten składa się z sześciu punktów, z których każdy poświęcony jest odrębnemu i złożonemu zagadnieniu związanemu z obszarami stosowania fikcji w prawie procesowym cywilnym. W punkcie pierwszym pt. „Konceptualizacja problemu badawczego” Autor recenzowanej pracy zasygnalizował problemy badawcze, które będą przedmiotem jego analizy w tym rozdziale wraz z krótkim uzasadnieniem ich wyboru. W punkcie drugim dotyczącym fikcji prawnej w odniesieniu do przepisów odsyłających Łukasz Błaszczak najpierw przybliżył istotę przepisów odsyłających i ich rodzajów, aby następnie przejść do omówienia wybranych przykładów przepisów odsyłających występujących w Kodeksie postępowania cywilnego. Analiza tych zagadnień doprowadziła Łukasza Błaszczaka do trafnej i cennej konkluzji, zgodnie z którą oszczędność w wysławianiu się prawodawcy to jedna z fundamentalnych zasad techniki legislacyjnej, zaś fikcje prawne stanowią idealny środek do osiągnięcia tego celu (s. 151). Nie można przy tym zapomnieć o tym, na co Łukasz Błaszczak również zwraca uwagę, że w przepisach odsyłających nie chodzi w istocie o przyjmowanie jakichś fikcji wbrew tak czy inaczej rozumianym faktom, lecz o zwykłe odesłanie do postanowień innych przepisów prawa, a więc w istocie o sprawy natury wyłącznie technicznolegislacyjnej (s. 153). W punkcie trzecim rozdziału drugiego zatytułowanym „Fikcja prawna a domniemania prawne” Autor recenzowanej pracy analogicznie do poprzedniego punktu najpierw przedstawia istotę i rodzaje domniemań prawnych, aby następnie przejść do próby opracowania koncepcji dogmatycznoprawnej. Rozważania Autora zawarte w tym punkcie są niezwykle wnikliwe, oparte na solidnych podstawach źródłowych i bogatej wiedzy Łukasza Błaszczaka, potwierdzającej zarazem niezwykły kunszt tego Autora w zakresie prowadzenia badań naukowych, ich jakości, precyzji i różnorodności. W kolejnych podpunktach punktu trzeciego rozdziału drugiego Łukasz Błaszczak analizuje szczegółowe kwestie związane z problemami, jakie pojawiają się na tle kwalifikacji poszczególnych instytucji procesowych do domniemań prawnych czy fikcji prawnych. Badania swoje Autor recenzowanej pracy koncentruje przede wszystkim na ocenie regulacji prawnych dotyczących doręczeń w postępowaniu cywilnym, tj. art. 131¹ § 2, art. 136 § 2 i 4, art. 139 § 2 i 3 oraz art. 626¹² § 3, art. 1135⁵ § 2 Kodeksu postępowania cywilnego ¹ (ppkt 3.3.3.); art. 138 § 1 oraz art. 139 § 1 k.p.c. (ppkt 3.3.4.), a także art. 145 k.p.c. (ppkt 3.3.5.), poszukując jednocześnie odpowiedzi na pytanie, czy wymienione przepisy należy zakwalifikować do kategorii domniemań prawnych czy fikcji ustawowej. Autor przedmiotowej monografii, po szczegółowej analizie zasyg-nalizowanych problemów badawczych, znajduje odpowiedzi na postawione pytania i przedstawia je na s. 187–188, 196 i 197 recenzowanej książki. Podobny problem kwalifikacyjny, tj. czy daną regulację prawną uznać za podstawę prawną do wykreowania domniemania prawnego czy też fikcji prawnej, Łukasz Błaszczak dostrzega i rozważa na tle podstaw wydania wyroku zaocznego (ppkt 3.4.). Badając wiele szczegółowych kwestii z tym związanych, m.in. domniemanie prawdziwości twierdzeń powoda o faktach zawartych w pozwie lub pismach procesowych, ocenę zachowania pozwanego polegającego na niezłożeniu przez niego odpowiedzi na pozew czy braku jego udziału w rozprawie, pomimo stawiennictwa lub ocenę niestawiennictwa pozwanego, Autor ten stawia wiele interesujących tez. Oryginalny jest też pomysł Łukasza Błaszczaka polegający na przedstawieniu zagadnienia sprzeciwu od wyroku zaocznego w kontekście problemu wzruszenia fikcji prawnej i domniemania prawnego. Na szczególną uwagę zasługują też wywody Łukasza Błaszczaka dotyczące problemów kwalifikacyjnych zasady powszechnej znajomości prawa. Autor ten najpierw przedstawia próby klasyfikacji tej zasady zgodnie z powszechnym poglądem, by następnie przejść do oceny natury prawnej tej zasady. Konkludując tę część swoich rozważań, Łukasz Błaszczak dochodzi do trafnego wniosku, że zasada powszechnej znajomości prawa nie powinna być utożsamiana ani z fikcja prawną, ani z domniemaniem prawnym. Autor ten nawiązuje w swojej pracy do poglądu Lecha Morawskiego, zgodnie z którym w wypadku tej zasady mamy do czynienia z regułą niemożliwą do spełnienia lub też z założeniem teoretycznym, które przybiera postać zasady i które może być również traktowane jako wypowiedź oceniająca (s. 244 oraz powołana tam literatura). W punkcie czwartym rozdziału drugiego pt. „Fikcja prawna a kategoria prawdy w postępowaniu cywilnym” Łukasz Błaszczak przeprowadza z kolei wnikliwą analizę pojęcia prawdy w postępowaniu cywilnym. Nawiązując do poglądów przedstawicieli nauki, które Autor ten podsumowuje na s. 254, prezentuje On jednocześnie własny pogląd, zgodnie z którym zagadnienie prawdy w procesie cywilnym powinno być obecnie postrzegane nie jako zasada procesowa, lecz jako sformułowany przez ustawodawcę postulat procesowy spełniający rolę dyrektywy interpretacyjnej oraz ukierunkowujący działalność organów procesowych. Dążenie do wykrycia prawdy, czy po stronie sądu, czy też stron, powinno być traktowane raczej w kategorii celu postępowania rozpoznawczego niż dominującej zasady procesowej. Następnie problematykę fikcji prawnej Autor recenzowanej pracy przedstawia w odniesieniu do zasady swobodnej oceny dowodów oraz ciężaru dowodu. Poszukując odpowiedzi na pytanie, czy fikcje prawne oddziałują na kategorię prawdy w ten sposób, że ją ograniczają, czy też można przyjąć, że zachodzi tu kolizja, Łukasz Błaszczak przedstawia trzy występujące w literaturze koncepcje. Autor recenzowanej pracy odnosi się do tych koncepcji, nawiązuje także do art. 11 k.p.c. i wynikającej z tego przepisu, zdaniem tego Autora, fikcji prawnej dotyczącej opisu stanu faktycznego zgodnego z rzeczywistością, znajdującego się w prawomocnym wyroku skazującym co do faktu popełnienia przestępstwa i stwierdzonego w tym wyroku faktu popełnienia przestępstwa w stosunku do osoby skazanej tym wyrokiem. Autor ten wskazuje, że do tej pory w literaturze przedmiotu przepis ten był wiązany z instytucją domniemania prawnego, co wynikało zdaniem Łukasza Błaszczaka z wąskiego rozumienia fikcji prawnej. Szczegółowe wywody Autora recenzowanej pracy na temat art. 11 k.p.c. zdają się uzasadniać prezentowane przez niego stanowisko co do ujmowania tego przepisu w kategorii kreującego fikcję prawną. Z kolei swoje szczegółowe rozważania na temat relacji fikcji prawnej i postulatu prawdy Łukasza Błaszczak ujmuje w pięć wniosków zawartych na s. 217 książki, które konsekwentnie nawiązują do wcześniejszych ustaleń zawartych w recenzowanej pracy. Wnioski te są niezwykle wartościowe poznawczo i dają nowe spojrzenie na dotychczasowe instytucje procesowe, zmuszając czytelnika co najmniej do głębszej refleksji nad ich trafnością. Wnioski te są następujące: 1) fikcje prawne stanowią ograniczenie ustawowe w poznaniu prawdy o tyle, o ile wynika z nich okoliczność faktyczna, którą sąd jest związany; 2) fikcje prawne ograniczają sąd w zakresie oceny dowodów, gdy chodzi o okoliczności faktyczne wynikające z fikcji; 3) sąd nie ma możliwości przyjęcia odmiennych założeń aniżeli tych, które wynikają z fikcji, bo tak nakazuje ustawa; 4) fikcje prawne nie mogą prowadzić do zmiany rozkładu ciężaru dowodu, przerzucając ten ciężar na drugą stronę; 5) nie można przeprowadzić dowodu z urzędu na obalenie fikcji, bo fikcja jest nieobalalna. Każdy z tych wniosków może też stanowić samodzielną tezę badawczą i być inspiracją do dalszych badań nad problem fikcji prawnej w prawie procesowym, w tym jej znaczeniem z punktu widzenia nie tylko sądu, ale także stron lub innych uczestników postępowania. Następnie w punkcie piątym rozdziału drugiego Łukasz Błaszczak podejmuje tematykę fikcji prawnej a podstawy faktycznej i prawnej rozstrzygnięcia sądowego oraz problemu umiejscowienia fikcji i wynikających z tego skutków na płaszczyźnie procesowej. Autor ten wskazuje przy tym, że fikcje prawne mogą wynikać nie tylko z przepisów prawa procesowego, ale także materialnego, zaś naruszenie tych przepisów może uzasadniać sformułowanie stosownego zarzutu apelacyjnego opartego bądź na prawie materialnym, bądź procesowym. W ostatnim szóstym punkcie rozdziału drugiego Autor recenzowanej pracy zawarł rozważania dotyczące rodzaju przepisów prawa, które kreują fikcję, tj. ich imperatywnego lub dyspozytywnego charakteru. Łukasz Błaszczak opowiada się za imperatywnych charakterem norm prawa procesowego, które kreują fikcje prawne. Pogląd ten jest konsekwencją przyjętej przez tego Autora koncepcji fikcji prawnej oraz jej znamion. Kolejny raz zatem Autor ten potwierdza, że zaprezentowana w recenzowanej pracy koncepcja fikcji prawnej jest przemyślana, opracowana i oparta na przekonującej argumentacji merytorycznej.
5. Przechodząc do trzeciego i zarazem ostatniego rozdziału recenzowanej monografii zatytułowanego „Zastosowanie i przydatność fikcji prawnych w prawie procesowym cywilnym”, na wstępie należy podkreślić, że stanowi on kwintesencję rozważań Łukasza Błaszczaka, sprowadzając problem fikcji prawnej do zjawiska praktycznego i tym samym potwierdzając postawioną w pierwszym rozdziale książki tezę, zgodnie z którą fikcję prawną należy zaliczyć do rodzaju fikcji praktycznych. Szczegółowe, wielowątkowe i wnikliwe rozważania Autora recenzowanej książki zawarte w rozdziale trzecim stanowią nieoceniony wkład w rozwój nauki prawa procesowego cywilnego, porządkując wiele pojęć i instytucji oraz rzucając nowe światło na wiele z nich lub co najmniej ukazując je z nowej lub innej perspektywy. Rozdział ten dzieli się na cztery punkty. Punkt pierwszy pt. „Zastosowanie fikcji prawnych tzw. praktycznych” obejmuje swoim zakresem tematycznym fikcje prawne sensu stricto ujęte w podpunkcie 1.1. oraz fikcje prawne sensu largo opisane w podpunkcie 1.2. W ramach fikcji prawnych sensu stricto Łukasz Błaszczak przedstawia: fikcję przyznania zdolności sądowej lub procesowej lub potraktowania czynności procesowych tak jak czynności osoby właściwie umocowanej (art. 70 § 2 k.p.c.); fikcję uznania czynności interwenienta ubocznego za niebyłe (art. 78 § 3 k.p.c.); fikcję pełnomocnictwa w razie śmierci strony lub utraty przez nią zdolności sądowej (art. 96 k.p.c.) oraz fikcję pełnomocnictwa w przypadku działania osoby bez umocowania (art. 97 § 1 k.p.c.); fikcję wstrzymania skutku czynności procesowych podjętych w okresie zawieszenia postępowania (art. 179 § 3 k.p.c.); fikcję nieistnienia skutków materialnoprawnych związanych z wytoczeniem powództwa, tak jakby w ogóle nie miały one miejsca, jako efekt umorzenia postępowania (art. 182 § 2 k.p.c.); fikcję zgody pozwanego w przypadku cofnięcia pozwu (art. 203 § 3 k.p.c.); fikcję przyznania (przyznanie milczące) (art. 230 k.p.c.); fikcję, że nie doszło do popełnienia przestępstwa, pomimo prawomocnego skazania w przypadku zwolnienia od przyrzeczenia (art. 267 k.p.c.); fikcję zmiany stanu sprawy bez wpływu na tok postępowania (art. 316 § 1 k.p.c.); fikcję sprostowania wyroku jako uzgodnienie treści wyroku, a nie jego zmiana (art. 350 k.p.c.); fikcję zachowania terminu do wniesienia apelacji (art. 369 § 1¹ i 3 k.p.c.); fikcję utrzymania przez późniejszą umowę dowodową postanowień umowy wcześniejszej (art. 458⁹ § 2 k.p.c.); fikcję nawiązania ponownie stosunku pracy z dotychczasowym pracodawcą (fikcja złożenia przez pracodawcę oświadczenia woli w przedmiocie nawiązania ponownie stosunku pracy) (art. 477² § 2 k.p.c.); fikcję doręczenia w postępowaniu nieprocesowym w sprawach z zakresu przeciwdziałania przemocy domowej (art. 560⁶ § 4 k.p.c.); fikcję, że wpis ma moc wsteczną od chwili złożenia wniosku (art. 626⁶ § 1 i 1¹ k.p.c. w zw. z art. 29 ustawy o księgach wieczystych i hipotece ² ); fikcję przyjęcia, że wpis został dokonany z chwilą jego zapisania w centralnej bazie danych ksiąg wieczystych, a nie z momentem złożenia podpisów (art. 626⁸ § 8 k.p.c.); fikcję przyjęcia, że wierzyciel otrzymał przysługujące mu świadczenie w takim stanie, w jakim wydał mu je dłużnik, na przykładzie dokumentów i innych depozytów rzeczowych (art. 693⁸ k.p.c.); fikcję uprawdopodobnienia interesu prawnego w udzieleniu zabezpieczenia (art. 730¹ § 2¹ k.p.c.); fikcję traktowania zawieszonego wspólnika w spółce tak, jakby nie był on już wspólnikiem na skutek udzielonego zabezpieczenia (art. 268 Kodeksu spółek handlowych ³ ); fikcję wcześniejszego wyłączenia wspólnika od dnia doręczenia mu pozwu (fikcja utraty przez wspólnika udziałów już w dniu doręczenia pozwu) (art. 269 k.s.h.); fikcję przynależności do majątku wspólnego przedmiotów wyłączonych umową majątkową małżeńską (art. 787² k.p.c.); fikcję wygaśnięcia obciążeń w przypadku nabycia rzeczy w toku egzekucji z ruchomości (art. 879 k.p.c.); fikcję traktowania zbywcy jako właściciela nieruchomości mimo przejścia prawa jej własności na nabywcę; fikcję przyjęcia na potrzeby postępowania egzekucyjnego, że do zbycia nie doszło, mimo iż miało ono miejsce w rzeczywistości (art. 930 § 1 k.p.c.); fikcję traktowania statku morskiego (czyli rzeczy ruchomej) jako nieruchomości w związku z koniecznością przeprowadzenia egzekucji (art. 1014 k.p.c.); fikcję złożenia oświadczenia woli przez dłużnika (art. 1047 k.p.c.); fikcję doręczenia zawiadomień pisemnych w postępowaniu arbitrażowym (art. 1160 § 1 k.p.c.). Jak wynika z powyższego zestawienia, zdaniem Łukasza Błaszczaka fikcje prawne występują w każdym rodzaju postępowania, poczynając od sądowego postępowania rozpoznawczego, przez sądowe postępowanie egzekucje, aż po postępowania arbitrażowe. Z kolei do wypadków fikcji sądowej Łukasz Błaszczak zalicza: fikcję złożenia oświadczenia woli (art. 1047 k.p.c. i art. 64 Kodeksu cywilnego ⁴ ); fikcję ponownego nawiązania stosunku pracy przed uprawomocnieniem się wyroku (ewentualnie fikcję złożenia przez pracodawcę oświadczenia woli co do nawiązania ponownie stosunku pracy) (art. 477² § 2 k.p.c.); fikcję świadectwa pracy (art. 477^1b § 2 i art. 691¹⁰ § 4 k.p.c.); fikcję uznania, że przedmiot czynności fraudacyjnej znajduje się w majątku dłużnika (art. 532 k.c.) oraz fikcję bezskuteczności umowy (art. 59 k.c.); fikcję nieistnienia połączenia spółek lub podziału spółki (art. 510 § 1 i art. 545 § 1 k.s.h.); fikcję adopcji (fikcja pokrewieństwa); fikcję śmierci wynikającą z postanowienia o uznaniu za zmarłego (art. 31 k.c.) i fikcję ustania małżeństwa (art. 55 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego ⁵ ), a także przykłady fikcji sądowej będącej efektem praktyki orzeczniczej. W pracy nie zabrakło też omówienia najbardziej reprezentatywnych przykładów fikcji naukowych, do których Autor recenzowanej monografii zalicza: fikcję zgody; fikcję ustanowienia właściwości sądu polubownego na skutek wdania się w spór; fikcję uznania pozwu za niebyły na skutek cofnięcia pozwu; fikcję cofnięcia pozwu na skutek zrzeczenia się roszczenia; fikcję nieistnienia postępowania jako skutek zniesienia postępowania; fikcję jako konstrukcję przydatną do wyjaśnienia pełnomocnictwa procesowego. Ponadto Autor ten omówił też najistotniejsze przykłady fikcji personifikujących, do których zalicza: osobowość prawną i podmiotowość prawną, spółkę cywilną oraz reifikację prawa podmiotowego do kategorii rzeczy. Tak szeroka analiza przypadków fikcji prawnej w postępowaniu cywilnym potwierdza nie tylko przydatność fikcji prawnej do prowadzenia zakreślonych na szeroką skalę badań nad fikcją w prawie postępowania cywilnego, ale także uzasadnia wysoką merytoryczną ocenę recenzowanej pracy oraz potwierdza jej wielowymiarowy i ponadczasowy charakter. Ponadto uzasadnia ona postawione w kolejnych punktach rozdziału trzeciego recenzowanej monografii tezy o przydatności fikcji prawnej na płaszczyźnie prawa procesowego cywilnego, a nawet mając na uwadze omówione w pracy przykłady, można by pokusić się o stwierdzenie o przydatności fikcji prawnej na płaszczyźnie prawa postępowania cywilnego. Wywody zawarte w pracy nie ograniczają się bowiem do badania problematyki fikcji prawnej tylko w prawie procesowym cywilnym, ale wychodzą one szerzej poza zakres tego postępowania i co istotne, odnoszą się także do postępowania nieprocesowego, sądowego postępowania egzekucyjnego czy w pewnym zakresie także postępowania arbitrażowego. Kończąc rozdział trzeci monografii, Łukasz Błaszczak podejmuje udaną próbę wskazania funkcji fikcji prawnej w prawie procesowym cywilnym. Rozważania w przedmiocie wyodrębnionych przez tego Autora czterech funkcji fikcji prawnych, tj. funkcji poznawczej, funkcji porządkującej, funkcji dynamizującej postępowanie oraz funkcji ochronnej, są niezwykle interesujące poznawczo oraz wartościowe, stanowią bowiem cenne i zarazem oryginalne opracowanie tego zagadnienia. W podsumowaniu pracy Łukasz Błaszczak w umiejętny, czytelny i uporządkowany sposób przedstawił czytelnikom w 17 punktach najważniejsze tezy postawione w tej niełatwej lekturze, która wymaga koncentracji, refleksji oraz konstruktywnego myślenia.
6. Konkludując, recenzowana monografia autorstwa Łukasza Błaszczaka pt. „Fikcja prawna w prawie procesowym cywilnym” jest kolejnym wybitnym dziełem tego Autora. Jest to niezwykle wartościowe merytorycznie, solidne oraz wszechstronne opracowanie naukowe, które stanowi istotny wkład w rozwój polskiej nauki. Praca ta wskazuje nowe kierunki rozwoju nauki prawa procesowego cywilnego oraz stanowi wzór godny naśladowania dla młodych pokoleń badaczy, poszukujących autorytetów oraz inspiracji, wyznaczając jednocześnie najwyższe standardy dla opracowań naukowych. Recenzowana publikacja niewątpliwie powinna być lekturą obowiązkową nie tylko dla teoretyków prawa, ale także dla osób stosujących prawo. Nie jest to jednak praca lekka i łatwa, lecz wymagająca intelektualnie, rozwijająca naukowo i zmuszająca do refleksji nad naturą wielu instytucji prawnych, w tym tych występujących w postępowaniu cywilnym.

¹Ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2024 r. poz. 1568 ze zm.), dalej – k.p.c.

²Ustawa z 6.07.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. z 2023 r. poz. 1984 ze zm.), dalej – u.k.w.h.

³Ustawa z 15.09.2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. z 2024 r. poz. 18 ze zm.), dalej – k.s.h.

⁴Ustawa z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2024 r. poz. 1061 ze zm.), dalej – k.c.

⁵Ustawa z 25.02.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2023 r. poz. 2809 ze zm.).