Prawo autorskie

Książki i inne publikacje z zakresu prawa autorskiego

Prawo autorskie stanowi element szerszego obszaru prawa określanego, jako prawo własności intelektualnej. Tematyka prawa autorskiego, jak i całego prawa własności intelektualnej nie należy do najłatwiejszych, w efekcie wymaga od prawnika, jak i od każdego, kto się tym obszarem prawa chce zajmować, odpowiedniego merytorycznego przygotowania.

Same teksty aktów prawnych, to zdecydowanie za mało, by swobodnie poruszać się w obszarze prawa autorskiego. Bez lektury komentarzy, monografii, artykułów prawniczych i innych publikacji, wydanych w postaci książek papierowych, czy w wersji elektronicznej (ebooków), nie sposób odpowiedzialnie stosować regulacji prawnych z tego zakresu.

Pamiętajmy bowiem, że prawo autorskie to przepisy prawne, które regulują bardzo wrażliwą materię związaną z ochroną osobistą i majątkową twórców, a także tworzeniem, eksploatacją oraz ochroną utworów.

Należy też zwrócić uwagę, że prawo autorskie dotyka bezpośrednio takich zagadnień jak programy komputerowe, treści cyfrowe, czy domeny internetowe. W efekcie, na rynku znajdziemy coraz więcej publikacji poświęconych temu dynamicznie rozwijającemu się obszarowi działalności ludzkiej.

Podobnie rzecz się ma z prawem mediów. Autorzy zajmujący się prawem autorskim często są autorami publikacji (książek drukowanych, ebooków) poświęconych tej tematyce.

Wszystkie wskazane wyżej obszary ludzkiej działalności przenikają się. Ich analiza od strony prawnej wymaga dużej wiedzy, doświadczenia, czy nawet wyczucia. Komentarze, monografie, czy inne publikacje (w postaci drukowanej, czy ebooków), które mają jasno wskazanego autora, są wydane przez wydawnictwa znane na rynku, minimalizują ryzyko trafienia na publikacje wątpliwej jakości, których nie brak w Internecie.

Źródła prawa autorskiego

Zgodnie z art. 73 Konstytucji RP z 1997 r., każdemu zapewnia się wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolność nauczania, a także wolność korzystania z dóbr kultury.

Kluczowym polskim aktem prawnym regulującym zagadnienia z zakresu prawa autorskiego jest ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz akty wykonawcze wydane na jej podstawie.

W zakresie prawa unijnego funkcjonuje szereg dyrektyw dotyczących zagadnień z zakresu prawa autorskiego, czy szerzej, prawa własności intelektualnej.

W wypadku aktów międzynarodowych warto wspomnieć chociażby o takich aktach jak:

• Akt Paryski Konwencji Berneńskiej o ochronie dzieł literackich i artystycznych sporządzony w Paryżu dnia 24 lipca 1971 r. (Dz. U. z 1990 r. Nr 82, poz. 474);
• Międzynarodowa Konwencja o ochronie wykonawców, producentów fonogramów oraz organizacji nadawczych, sporządzona w Rzymie dnia 26 października 1961 r. (Dz. U. z 1997 r. Nr 125, poz. 800);
• Traktat WIPO o Prawie Autorskim (Dz. U. UE. L. z 2000 r. Nr 89, str. 8);
• Traktat WIPO o artystycznych wykonaniach i fonogramach, sporządzony w Genewie dnia 20 grudnia 1996 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 41, poz. 375).

Utwór, czyli przedmiot prawa autorskiego

Zgodnie z art. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór).

Ochroną objęty może być wyłącznie sposób wyrażenia. W szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory:

• wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe);
• plastyczne, np. obrazy, rzeźby;
• fotograficzne, np. zdjęcia artystyczne, zdjęcia reporterskie;
• lutnicze, np. skrzypce, gitary;
• wzornictwa przemysłowego, np. meble, ceramika użytkowa;
• architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne, np. projekt centrum biznesowego, projekt domu mieszkalnego;
• muzyczne i słowno-muzyczne;
• sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne;
• audiowizualne (w tym filmowe).

Opracowanie cudzego utworu, w szczególności:

• tłumaczenie,
• przeróbka,
• adaptacja,

jest przedmiotem prawa autorskiego bez uszczerbku dla prawa do utworu pierwotnego.

Zbiory, antologie, wybory, bazy danych spełniające cechy utworu są przedmiotem prawa autorskiego, nawet jeżeli zawierają niechronione materiały, o ile przyjęty w nich dobór, układ lub zestawienie ma twórczy charakter, bez uszczerbku dla praw do wykorzystanych utworów.

Ochrona prawno-autorska nie obejmuje przedmiotu – nośnika (np. książka w formie drukowanej, kartka papieru, ebook, choć co do tego ostatniego istnieją wątpliwości, jak go traktować) – na którym utwór został utrwalony.

Wyłączone spod ochrony prawno-autorskiej są:

• odkrycia;
• idee;
• procedury;
• metody;
• zasady działania;
• koncepcje matematyczne.

Nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego:

• akty normatywne lub ich urzędowe projekty;
• urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole;
• opublikowane opisy patentowe lub ochronne;
• proste informacje prasowe.

Twórca i inne podmioty prawa autorskiego

W momencie stworzenia utworu, prawa autorskie - z mocy prawa - przysługują twórcy. Twórcą może być jedynie osoba fizyczna. Domniemywa się, że twórcą jest osoba, której nazwisko w tym charakterze uwidoczniono na egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnianiem utworu.

Z mocy prawa, autorskie prawa majątkowe do utworu zbiorowego, w szczególności do encyklopedii lub publikacji periodycznej, przysługują producentowi lub wydawcy, a do poszczególnych części mających samodzielne znaczenie - ich twórcom. Domniemywa się, że producentowi lub wydawcy przysługuje prawo do tytułu.

Z kolei prawa majątkowe do programu komputerowego stworzonego przez pracownika w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy przysługują pracodawcy, o ile umowa nie stanowi inaczej.

Autorskie prawa osobiste

Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do:

• autorstwa utworu;
• oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo;
• nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;
• decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;
• nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

Autorskie prawa majątkowe

Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje wyłączne prawo:

• do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz
• do wynagrodzenia za korzystanie z utworu.

Z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, autorskie prawa majątkowe gasną z upływem lat siedemdziesięciu.

Czas trwania autorskich praw majątkowych liczy się w latach pełnych następujących po roku, w którym nastąpiło zdarzenie, od którego zaczyna się bieg terminów (szczegółowe zasady zostały określone w art. 36 i nast. prawa autorskiego).

Autorskie prawa majątkowe mogą przejść na inne osoby w drodze:

• dziedziczenia;
• na podstawie umowy.

Umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych lub umowa o korzystanie z utworu ("licencja"), obejmuje pola eksploatacji wyraźnie w niej wymienione (szczegółowe zasady zostały określone w art. 41 i nast. prawa autorskiego).

W prawie autorskim wyróżnia się trzy kategorie pól eksploatacji utworów:

• utrwalanie i zwielokrotnianie utworu - wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
• obrót oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono - wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy;
• rozpowszechnianie utworu w sposób inny niż określony w punkcie wyżej - publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym.

Katalog pól eksploatacji jest jednak otwarty, w efekcie strony umów prawno-autorskich mogą przewidywać inne pola eksploatacji.

Nabywca autorskich praw majątkowych może przenieść je na inne osoby, chyba że umowa stanowi inaczej.

Umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych wymaga zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności.

W wypadku umów licencyjnych, twórca może udzielić upoważnienia do korzystania z utworu na wymienionych w umowie polach eksploatacji z określeniem zakresu, miejsca i czasu tego korzystania.

Jeżeli umowa nie zastrzega wyłączności korzystania z utworu w określony sposób (licencja wyłączna), udzielenie licencji nie ogranicza udzielenia przez twórcę upoważnienia innym osobom do korzystania z utworu na tym samym polu eksploatacji (licencja niewyłączna).

Umowa licencyjna wyłączna wymaga zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności.

Licencję udzieloną na okres dłuższy niż pięć lat uważa się, po upływie tego terminu, za udzieloną na czas nieoznaczony.

Dozwolony użytek chronionych utworów

Dozwolony użytek chronionych utworów to nic innego jak możliwość korzystania z chronionego utworu bez zgody uprawnionego. Korzystanie może mieć charakter odpłatny albo nieodpłatny. Dozwolony użytek chronionych utworów jest uzasadniany ochroną interesu publicznego lub interesów osobistych użytkowników.

Z wyjątkami przewidzianymi w prawie autorskim, z tytułu korzystania z utworów w ramach dozwolonego użytku, zarówno publicznego, jak i prywatnego, twórcy ani podmiotowi uprawnionemu nie przysługuje prawo do wynagrodzenia.

Co istotne, można korzystać z utworów w granicach dozwolonego użytku pod warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twórcy oraz źródła.

Dozwolony użytek nie może:

• naruszać normalnego korzystania z utworu lub
• godzić w słuszne interesy twórcy.

Autorsko-prawna ochrona programów komputerowych

Programy komputerowe podlegają ochronie jak utwory literackie. Ochrona przyznana programowi komputerowemu obejmuje wszystkie formy jego wyrażenia. Idee i zasady będące podstawą jakiegokolwiek elementu programu komputerowego, w tym podstawą łączy, nie podlegają ochronie.

Prawa majątkowe do programu komputerowego stworzonego przez pracownika w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy przysługują pracodawcy, o ile umowa nie stanowi inaczej.

Twórcy programu komputerowego nie przysługują:

• prawo do nienaruszalności treści i formy programu komputerowego i jego rzetelnego wykorzystania;
• prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu programu komputerowego publiczności;
• prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z programu komputerowego.

Twórca programu komputerowego posiada jednak:

• prawo do autorstwa;
• prawo do oznaczenia programu komputerowego swoim nazwiskiem lub pseudonimem;
• prawo do udostępnienia programu komputerowego anonimowo.

Autorskie prawa majątkowe do programu komputerowego, obejmują prawo do:

• trwałego lub czasowego zwielokrotnienia programu komputerowego w całości lub w części jakimikolwiek środkami i w jakiejkolwiek formie;
• tłumaczenia, przystosowywania, zmiany układu lub jakichkolwiek innych zmian w programie komputerowym, z zachowaniem praw osoby, która tych zmian dokonała;
• rozpowszechniania, w tym użyczenia lub najmu, programu komputerowego lub jego kopii.

Ochrona autorskich praw osobistych

Twórca, którego autorskie prawa osobiste zostały zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania.

W razie dokonanego naruszenia może także żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności aby złożyła publiczne oświadczenie o odpowiedniej treści i formie.

Jeżeli naruszenie było zawinione, sąd może:

• przyznać twórcy odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę;
• na żądanie twórcy - zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny.

Ochrona autorskich praw majątkowych

Uprawniony, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, może żądać od osoby, która naruszyła te prawa:

• zaniechania naruszania;
• usunięcia skutków naruszenia;
• naprawienia wyrządzonej szkody:
• na zasadach ogólnych albo
• poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności, a w przypadku gdy naruszenie jest zawinione - trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu;
• wydania uzyskanych korzyści.

Niezależnie od powyższych roszczeń, uprawniony może się domagać jednokrotnego albo wielokrotnego ogłoszenia w prasie oświadczenia o odpowiedniej treści i formie lub podania do publicznej wiadomości części albo całości orzeczenia sądu wydanego w rozpatrywanej sprawie, w sposób i w zakresie określonym przez sąd.

Sąd może nakazać osobie, która naruszyła autorskie prawa majątkowe, na jej wniosek i za zgodą uprawnionego, w przypadku gdy naruszenie jest niezawinione, zapłatę stosownej sumy pieniężnej na rzecz uprawnionego, jeżeli zaniechanie naruszania lub usunięcie skutków naruszenia byłoby dla osoby naruszającej niewspółmiernie dotkliwe.

Sąd, rozstrzygając o naruszeniu prawa, może orzec na wniosek uprawnionego o bezprawnie wytworzonych przedmiotach oraz środkach i materiałach użytych do ich wytworzenia, w szczególności może orzec o ich:

• wycofaniu z obrotu,
• przyznaniu uprawnionemu na poczet należnego odszkodowania lub
•  

Orzekając, sąd uwzględnia:

• wagę naruszenia oraz
• interesy osób trzecich.

Ochrona wizerunku na gruncie prawa autorskiego

Ochrona wizerunku dotyczy osoby na nim przedstawionej. Celem rozpowszechniania wizerunku takiej osoby, należy uzyskać od niej zezwolenie.

Jeżeli osoba ta otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie, to zezwolenie nie jest wymagane, chyba że wyraźnie to zastrzeżono.

Zezwolenia nie wymaga rozpowszechnianie wizerunku:

• osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych;
• osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.

Prawa pokrewne

Prawa pokrewne obejmują różne dobra niematerialne objęte prawami wyłącznymi. Prawa pokrewne objęte są ochroną prawno-autorską.

Do praw pokrewnych należą:

• prawa do artystycznych wykonań;
• prawa do fonogramów i wideogramów;
• prawa do nadań programów;
• prawa do pierwszych wydań;
• prawa do wydań naukowych i krytycznych.