Konstytucja i ustrój

Książki i inne publikacje z zakresu prawa konstytucyjnego i ustroju

Wiedza z zakresu prawa konstytucyjnego i ustroju państwa, to podstawa wiedzy dla każdego sędziego, prokuratora, radcy prawnego, adwokata, notariusza, czy innego prawnika. Bez znajomości zasad i wartości wynikających z Konstytucji, nie powinno się przystępować do wykładni, czy szerzej, stosowania przepisów z innych obszarów prawa. Dlatego też komentarze, monografie, czy artykuły prawnicze, dostępne zarówno w wersji książkowej, jak i elektronicznej (np. ebooków), to obowiązkowe pozycje w bibliotece każdego prawnika.

Prawo konstytucyjne i ustrój

Prawo konstytucyjne to obszar prawa zawierający normy prawne regulujące podstawy ustroju państwa. Mowa tu o ustroju:

• politycznym,
• społecznym,
• gospodarczym.

W wypadku prawa konstytucyjnego i ustroju państwa, kluczowe znaczenie ma Konstytucja, czyli tzw. ustawa zasadnicza. W Polsce, obecnie obowiązuje Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.).

Konstytucja RP reguluje zagadnienia dotyczące:

• ogólnych zasad ustroju państwowego;
• podstawowych praw, wolności i obowiązków jednostki;
• ustroju naczelnych organów państwa.

Konstytucja ma najwyższą moc prawną. Wszystkie inne akty normatywne muszą być z nią:

• zgodne, a więc nie mogą pozostawać z nią w sprzeczności;
• spójne, a więc muszą wypełniać postanowienia konstytucyjne.

Zasady ustrojowe obowiązujące w Polsce

Konstytucja RP zawiera katalog zasad, które określa się mianem zasad ustrojowych. Należą do nich m.in. zasady:

• suwerenności narodu (art. 4 ust. 1 Konstytucji) - naród, czyli wszyscy obywatele RP, stanowi władzę zwierzchnią w Polsce; naród sprawuje władzę przez swych przedstawicieli lub bezpośrednio (czyli w ramach demokracji pośredniej i bezpośredniej);
• demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji) - Polska jest krajem, w którym obowiązujące prawo jest przestrzegane;
• podziału władz (art. 10 Konstytucji) - w Polsce obowiązuje podział i równowaga między władzą ustawodawczą (Sejm i Senat), władzą wykonawczą (m.in. Rada Ministrów, Prezydent RP) i władzą sądowniczą (sądy i trybunały); chodzi o to, by cała władza nie była w rękach jednego podmiotu, by poszczególne władze dysponowały instrumentami, które mogą hamować działania innej władzy;
• społecznej gospodarki rynkowej (art. 20 Konstytucji) - wykluczone jest centralne zarządzanie gospodarką, co było cechą charakterystyczną tzw. socjalistycznej gospodarki planowej; z jednej strony gospodarką rządzą prawa rynku, niemniej Państwo ma łagodzić społeczne konsekwencje działania tego rynku;
• przyrodzonej godności człowieka (art. 30 Konstytucji) - godność człowieka jest nienaruszalna, a organy władzy publicznej mają za zadanie jej ochronę;
• niepodległości i suwerenności państwa (m.in. art. 5 Konstytucji) - Polska jest odrębnym bytem państwowym, który samodzielne decyduje o swoich sprawach.

Wolności i prawa człowieka i obywatela

Konstytucja z 1997 r. przewiduje cały system praw i wolności przysługujących człowiekowi i obywatelowi.

Do praw i wolności osobistych, czyli takich, które przysługują każdemu człowiekowi znajdującemu się pod władzą polskich organów, zalicza się:

• prawo do życia (art. 38 Konstytucji) - każdy ma zapewnioną prawną ochronę życia;
• nietykalność osobistą (art. 39-41 i art. 50 Konstytucji) - Konstytucja zakazuje m.in. eksperymentów naukowych na ludziach bez ich zgody, tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania i karania, a także, z wyjątkami przewidzianymi ustawą: innych form naruszania integralności fizycznej, pozbawiania wolności, czy nienaruszalność mieszkania;
• prawo do sądu (art. 45 Konstytucji) - sąd ma być niezawisły, bezstronny i ustanowiony ustawą;
• prawo do obrony, zasada domniemania niewinności, zasady nullum crimen sine lege i nulla poena sine lege (art. 42 Konstytucji);
• prawo do ochrony prywatności (m.in. art. 47 Konstytucji) - każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym;
• wolność przemieszczania się (art. 52 Konstytucji) - mowa tu m.in. o wolności poruszania się oraz wyboru miejsca zamieszkania i pobytu;
• wolność sumienia i wyznania (art. 53 Konstytucji), czyli m.in. wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru;
• wolność słowa (art. 54 Konstytucji), czyli wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji;
• zakaz ekstradycji (art. 55 Konstytucji);
• prawo cudzoziemców uzyskania azylu lub statusu uchodźcy (art. 56 Konstytucji).

Do praw i wolności politycznych, które w zależności od sytuacji mogą przysługiwać każdemu albo jedynie obywatelowi RP, należą m.in.:

• wolność zgromadzeń (art. 58 Konstytucji);
• wolność zrzeszania się (art. 59 Konstytucji), w tym wolność tworzenia i działania partii politycznych (art. 11 Konstytucji);
• prawo dostępu do informacji publicznej (art. 61 Konstytucji);
• czynne prawo wyborcze (art. 62 Konstytucji);
• bierne prawo wyborcze (art. 99 i art. 127 ust. 3 Konstytucji);
• prawo inicjatywy ustawodawczej (art. 118 ust. 2 Konstytucji).

Do katalogu praw i wolności ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych zalicza się z kolei m.in.:

• prawo własności (art. 20, 21 i 64 Konstytucji);
• zasada swobody działalności gospodarczej (art. 22 Konstytucji);
• prawo do zabezpieczenia społecznego (art. 67 Konstytucji);
• prawo do ochrony zdrowia (art. 68 Konstytucji);
• prawo do nauki (art. 70 Konstytucji);
• prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska (art. 74 ust. 3 Konstytucji).

Źródła prawa w Polsce

Konstytucja RP dokonuje podziału źródeł prawa obowiązujących w Polsce na:

• powszechnie obowiązujące - mogą wiązać wszystkie podmioty;
• wewnętrznie obowiązujące.

Do źródeł powszechnie obowiązującego prawa, zgodnie z art. 87 Konstytucji, zalicza się:

• Konstytucję;
• ustawy;
• ratyfikowane umowy międzynarodowe;
• rozporządzenia;
• akty prawa miejscowego.

Źródłami powszechnie obowiązującego prawa są także:

• akty prawne należące do tzw. pochodnego prawa unijnego (art. 91 ust. 3 Konstytucji);
• rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z mocą ustawy (art. 234 Konstytucji).

Z kolei akty prawa wewnętrznego (art. 93 Konstytucji) obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe organowi, który wydaje te akty prawne. Akty prawa wewnętrznego nie mogą być podstawą wydania decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów. Każdy akt prawa wewnętrznego musi być zgodny z powszechnie obowiązującym prawem.

Sejm i Senat RP

Sejm (izba niższa, 460 posłów) i Senat (izba wyższa, 100 senatorów) tworzą wspólnie polski parlament. Parlament pełni dwie zasadnicze funkcje (art. 95 Konstytucji):

• ustawodawczą (przysługuje ona Sejmowi i Senatowi)
• kontrolną nad działalnością Rady Ministrów (przysługuje tylko Sejmowi)

Ponadto parlament powołuje i odwołuje inne organy konstytucyjne państwa oraz osoby wchodzące w skład tych organów.

Prezydent RP

Zgodnie z art. 10 Konstytucji, Prezydent RP, obok Rady Ministrów, sprawuje władzę wykonawczą w Polsce.

Zgodnie z art. 126 Konstytucji, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej jest najwyższym przedstawicielem Rzeczypospolitej Polskiej i gwarantem ciągłości władzy państwowej. Prezydent Rzeczypospolitej czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium.

Prezydent RP m.in.

• jest reprezentantem państwa w stosunkach zewnętrznych;
• jest najwyższym zwierzchnikiem Sił Zbrojnych;
• nadaje obywatelstwo polskie;
• nadaje ordery i odznaczenia;
• stosuje prawo łaski;
• dokonuje szeregu aktów urzędowych, o których mowa w art. 144 Konstytucji.

Administracja rządowa

Rada Ministrów (rząd) to obok Prezydenta, naczelny organ konstytucyjny państwa sprawujący władzę wykonawczą.

Na czele Rady Ministrów stoją premier i wicepremierzy. Ponadto do rządu zalicza się

• ministrów;
• kierowników tzw. urzędów centralnych;
• terenową administrację rządową (podporządkowaną wojewodom bądź określonym organom szczebla centralnego).

Rada Ministrów prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną Rzeczypospolitej Polskiej. Do Rady Ministrów należą sprawy polityki państwa niezastrzeżone dla innych organów państwowych i samorządu terytorialnego (więcej w art. 146 Konstytucji).

Administracja samorządowa

Podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina. Gmina wykonuje wszystkie zadania samorządu terytorialnego niezastrzeżone dla innych jednostek samorządu terytorialnego (art. 164 Konstytucji). Organami gmin są rady gmin oraz wójtowie, burmistrzowie i prezydenci miast.

W Polsce obowiązuje obecnie trzyszczeblowy podział terytorialny państwa. Oprócz gmin mamy jeszcze powiaty (ziemskie i grodzkie) oraz województwa. Przy czym województwa są z jednej strony jednostkami samorządu terytorialnego z sejmikiem województwa oraz zarządem na czele, z drugiej strony województwa są jednostkami terytorialnymi administracji rządowej z wojewodą na czele.

Z kolei powiatami kierują rady powiatów i zarządy powiatów ze starostami na czele.

Sądy i trybunały

Wymiar sprawiedliwości w RP sprawują

• Sąd Najwyższy (SN) - sprawuje nadzór orzeczniczy nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych, a także m.in. orzeka o ważności wyborów i referendów;
• sądy powszechne - sprawują wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów; sądami powszechnymi są: sądy rejonowe, sądy okręgowe i sądy apelacyjne;
• sądy administracyjne - kontrolują działalność administracji publicznej; sądami administracyjnymi są Naczelny Sąd Administracyjny (NSA) oraz wojewódzkie sądy administracyjne (WSA);
• sądy wojskowe - orzekają w sprawach o przestępstwa popełnione przez żołnierzy w czynnej służbie wojskowej, a także w sprawach o niektóre przestępstwa popełnione przez cywilnych pracowników wojska oraz żołnierzy sił zbrojnych państw obcych; sądami wojskowymi są wojskowe sądy garnizonowe i wojskowe sądy okręgowe.

Na straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów stoi Krajowa Rada Sądownictwa.

Trybunał Konstytucyjny jest organem władzy sądowniczej, choć nie jest sądem. Orzeka w sprawach:

• zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją;
• zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie;
• zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami;
• zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych;
• skargi konstytucyjnej.

Trybunał Stanu jest odrębnym organem władzy sądowniczej. Orzeka w przedmiocie odpowiedzialności konstytucyjnej osób wskazanych w art. 198 ust. 1 i 2 Konstytucji.

Organy kontroli państwowej i ochrony prawa

Do organów kontroli państwowej i ochrony prawa Konstytucja zalicza:

• Najwyższą Izbę Kontroli (NIK) - jest naczelnym organem kontroli państwowej;
• Rzecznika Praw Obywatelskich (RPO) - stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych;
• Krajową Radę Radiofonii i Telewizji (KRRiT) - stoi na straży wolności słowa, prawa do informacji oraz interesu publicznego w radiofonii i telewizji.

Zasady prawa wyborczego w Polsce

Mówiąc o ustroju Rzeczypospolitej Polskiej, nie sposób nie wspomnieć o kwestii wyborów i kluczowych reguł nimi rządzących.

Do podstawowych zasad prawa wyborczego należą:

• zasada powszechności - wiąże się przede wszystkim z tzw. czynnym prawem wyborczym (art. 62 Konstytucji). Przysługuje ono każdemu obywatelowi Polski, który ma ukończone 18 lat, posiada pełnię praw publicznych oraz pełną zdolność do czynności prawnych; spełnienie tych przesłanek uprawnia do udziału w referendum oraz wybierania Prezydenta Rzeczypospolitej, posłów, senatorów i przedstawicieli do organów samorządu terytorialnego (w wypadku wyborów lokalnych ważne jest również stałe miejsce zamieszkania na terenie danej j.s.t.). W wypadku biernego prawa wyborczego, warunkiem jest posiadanie czynnego prawa wyborczego, ale już np. granica wieku, w zależności od wyborów jest różna;
• zasada powszechności - opiera się na regule, zgodnie z którą, jednemu wyborcy przypada jeden głos. Wyborca może głosować tylko raz i może oddać tyle samo głosów, co inni wyborcy w danym okręgu;
• zasada bezpośredniości - wyborca decyduje bezpośrednio, kto jego zdaniem, ma zostać wybranym w wyborach. Forma dokonywania wyboru może być jednak różna, przykładowo dopuszcza się głosowanie przez pełnomocnika osoby niepełnosprawnej, głosowanie korespondencyjne, itp.;
• zasada tajności głosowania - państwo musi zagwarantować, że treść decyzji podjętej przez wyborcę nie zostanie ani ujawniona, ani ustalona;
• zasada proporcjonalności lub większości - dotyczy kwestii ustalania wyników głosowania.

Stany nadzwyczajne

Z punktu widzenia ustroju państwa istotna też jest kwestia stanów nadzwyczajnych, które mogą zostać wprowadzone na terenie Polski. Mowa tu o:

• stanie wojennym;
• stanie wyjątkowym;
• stanie klęski żywiołowej.

Stan wojenny może być wprowadzony w razie zewnętrznego zagrożenia państwa, zbrojnej napaści na terytorium RP lub gdy z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji.

Stan wyjątkowy wprowadza się w razie zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego.

Stan klęski żywiołowej może być zaś wprowadzony w celu zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych noszących znamiona klęski żywiołowej oraz w celu ich usunięcia.

Każdy ze stanów może być wprowadzony na części albo na całym terytorium Polski.