Prawo Unii Europejskiej i międzynarodowe

Książki z zakresu prawa Unii Europejskiej i międzynarodowego

Prawo Unii Europejskiej

Prawo Unii Europejskiej (UE) (in. prawo unijne) to oparte na traktatach założycielskich regulacje prawne stanowione przez instytucje Unii Europejskiej.

Prawo unijne stanowi autonomiczny porządek prawny - nie jest to ani tradycyjne prawo międzynarodowe, ani prawo krajowe państw członkowskich.

Tzw. acquis communautaire (dorobek wspólnotowy – obecnie używa się formy skróconej acquis) obejmuje całokształt prawa unijnego (prawo pisane, jak również ogólne zasady prawa, prawo zwyczajowe) oraz interpretacje wypracowane w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości UE. Każde państwo członkowskie zobligowane jest do jego przestrzegania.

Podstawą bytu samej Unii Europejskiej, a za czym idzie i jej prawodawstwa są:

• Traktat o Unii Europejskiej (TUE) (in. traktat z Maastricht) - reguluje przede wszystkim kwestie ustrojowe,
• Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) - reguluje poszczególne dziedziny objęte kompetencjami UE,
• Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Traktat EURATOM),
• Karta praw podstawowych UE (ma moc prawną traktatów założycielskich).

Zgodnie z orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE), prawo unijne ma pierwszeństwo stosowania przed prawem krajowym poszczególnych państw członkowskich.

Status prawny Unii Europejskiej

Traktat z Lizbony przekształcił Unię Europejską w organizację międzynarodową, przyznając jej jednocześnie podmiotowość (osobowość) prawną. Dzięki temu UE posiada:

• zdolność prawną oraz zdolność do czynności prawnych w państwach członkowskich UE,
• kompetencje do zawierania umów międzynarodowych,
• kompetencje do utrzymywania stosunków z innymi organizacjami międzynarodowymi,
• kompetencje do wysyłania własnych i przyjmowania cudzych przedstawicieli dyplomatycznych (tzw. prawo legacji).

Każdy obywatel państwa członkowskiego UE, obok obywatelstwa swego kraju, posiada dodatkowo obywatelstwo UE.

Źródła prawa Unii Europejskiej

Do źródeł prawa pierwotnego UE (akty prawa wtórnego i prawa krajowego państw członkowskich muszą być z nimi zgodne) zalicza się:

• traktaty założycielskie,
• traktaty nowelizujące,
• traktaty akcesyjne,
• niektóre decyzje Rady,
• zasady ogólne prawa UE ukształtowane w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości - m.in. służą do wypełniania luk w prawie UE,
• tradycje konstytucyjne wspólne państwom członkowskim,
• Europejską Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 r.

Źródła prawa wtórnego, to akty prawne wydane przez jedną bądź kilka instytucji UE na podstawie upoważnienia (normy kompetencyjnej) wynikającego z prawa pierwotnego.

Należą do nich:

• rozporządzenia unijne - mają charakter wiążący; mają zasięg ogólny, wiążą w całości i są bezpośrednio stosowane we wszystkich państwach członkowskich; adresatami mogą być państwa i jednostki; mają charakter generalny i abstrakcyjny;
• dyrektywy unijne - mają charakter wiążący dla państw członkowskich w zakresie celu jaki ma być osiągnięty; ich postanowienia są implementowane (transponowane) do prawa wewnętrznego państw członkowskich w drodze wydania krajowego aktu prawnego o charakterze powszechnie obowiązującym;
• decyzje - mają charakter wiążący; mają charakter indywidualny i konkretny, określając sytuację prawną imiennie wskazanego adresata, w konkretnym stanie faktycznym; adresatami mogą być instytucje, organy i jednostki organizacyjne UE, państwa członkowskie, osoby fizyczne lub prawne;
• zalecenia - nie mają mocy wiążącej,
• opinie - nie mają mocy wiążącej.

Akty prawa unijnego podlegają publikacji w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej (seria L).

Do instytucji opracowujących przepisy mające zastosowanie w całej Unii Europejskiej, należą:

• Parlament Europejski,
• Rada Unii Europejskiej i
• Komisja Europejska.

Do prawa pochodnego zalicza się umowy międzynarodowe zawierane przez Unię Europejską. Wiążą instytucje UE i państwa członkowskie.

Tzw. umowy międzynarodowe mieszane są zawierane z państwami trzecimi lub organizacjami międzynarodowymi. Ich stronami są oprócz UE, także państwa członkowskie (wszystkie bądź niektóre). Takimi umowami są np.:

• Porozumienie o utworzeniu Światowej Organizacji Handlu z 1994 r.,
• Konwencja o prawie morza z 1982 r.

Umowy mieszane zawiera się głównie, gdy ich przedmiot obejmuje materie wchodzące w zakres kompetencji zarówno Unii, jak i państw członkowskich.

Granice kompetencji Unii Europejskiej

Granice kompetencji UE wyznaczone są zasadą przyznania - Unia Europejska działa wyłącznie w granicach kompetencji przyznanych jej przez państwa członkowskie w traktatach do osiągnięcia określonych w nich celów. Przekłada się to na jej działalność prawodawczą.

UE ma wyłączne kompetencje w następujących dziedzinach:

• unia celna,
• ustanawianie reguł konkurencji niezbędnych do funkcjonowania rynku wewnętrznego,
• polityka pieniężna w odniesieniu do państw członkowskich strefy EURO,
• zachowanie morskich zasobów biologicznych w ramach wspólnej polityki rybołówstwa,
• wspólna polityka handlowa.

UE ma kompetencje dzielone (z państwami członkowskimi) m.in. w następujących dziedzinach:

• rynek wewnętrzny,
• części obszarów polityki społecznej,
• spójność gospodarcza,
• spójność społeczna,
• spójność terytorialna,
• rolnictwo i rybołówstwo,
• środowisko,
• ochrona konsumentów,
• transport,
• sieci transeuropejskie,
• energia,
• obszary wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości,
• obszary bezpieczeństwa w zakresie zdrowia publicznego

Unia Europejska również wspiera, koordynuje lub uzupełnia działania państw członkowskich m.in. w zakresie:

• ochrony i poprawy zdrowia ludzkiego,
• przemysłu,
• kultury,
• turystyki,
• edukacji,
• kształcenia zawodowego,
• ochrony ludności,
• współpracy administracyjnej.

UE wykonuje swoje kompetencje zgodnie z zasadą pomocniczości (subsydiarności) w dziedzinach, które nie należą do jej wyłącznej kompetencji. Unia Europejska podejmuje działania tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim cele zamierzonego działania nie mogą zostać osiągnięte w sposób wystarczający przez państwa członkowskie, i jeśli ze względu na rozmiary lub skutki proponowanego działania możliwe jest lepsze ich osiągnięcie na poziomie UE.

Z kolei zgodnie z zasadą proporcjonalności, działania UE nie wykraczają poza to, co jest konieczne do osiągnięcia celów traktatów.

Szerokie kompetencje Unii Europejskiej przekładają się na codzienne życie jej obywateli. Czego przykładem są różnego rodzaju inwestycje dofinansowane z funduszy europejskich (funduszy unijnych), realizowane m.in. w ramach programów operacyjnych.

Znaczący procent spraw związanych z funkcjonowaniem państw członkowskich, o których codziennie słyszymy w mediach, w mniejszym lub większym stopniu jest powiązany z działalnością UE. Przykładem tego są chociażby kwestie dotyczące:

• kryzysów migracyjnych w związku z wojną w Ukrainie, czy uchodźcami z krajów Afryki czy Azji;
• zmian klimatycznych, a za czym idzie inwestycji w odnawialne źródła energii,
• kryzysu energetycznego i zastąpienia surowców dotychczas pochodzących z Rosji,
• kryzysu gospodarczego związanego np. z Covid-19 (tzw. Krajowy Plan Odbudowy i Zwiększania Odporności), czy kryzysem w Ukrainie,
• pieniędzy za praworządność i tzw. mechanizmu warunkowości,
• sytuacji osób LGBTI,
• transformacji cyfrowej,
• brexitu, czy wróżonego przez część klasy politycznej polexitu
• i wielu innych.

Wszystko to musi być ujęte w ramy prawne i znajduje odzwierciedlenie w ramach regulacji unijnych.

Książki z zakresu prawa unii europejskiej

Komentarze, monografie, podręczniki, omówienia, artykuły prawnicze oraz inne publikacje (w formie książek, czy ebooków) z zakresu prawa unijnego stanowią szczególnie cenne źródło wiedzy dla radców prawnych, adwokatów, sędziów, prokuratorów, aplikantów oraz prawników z innych profesji prawniczych. Wiedza na temat prawa unijnego pośród polskich prawników, choć wydaje się coraz większa, to jednak nadal nie można jej porównywać z wiedzą z zakresu przepisów krajowych. Stąd każde profesjonalne opracowanie na temat prawa UE, to lektura warta uwagi prawnika.

Prawo międzynarodowe publiczne

Prawo międzynarodowe (publiczne) jest obszarem prawa regulującym stosunki między podmiotami należącymi do społeczności międzynarodowej.

W ramach społeczności międzynarodowej należy wyróżnić suwerenne państwa. To na nich przede wszystkim koncentruje się prawo międzynarodowe. W ramach stosunków międzynarodowych wspomnieć należy również o organizacjach międzynarodowych i innych podmiotach.

Cechy prawa międzynarodowego publicznego

Cechą charakterystyczną prawa międzynarodowego (publicznego) jest to, że podmioty stosunków międzynarodowych są od siebie niezależne. Konsekwencją tego jest fakt, że prawo międzynarodowe jest tworzone w ramach konsensusu. Co do zasady nie ma jednego prawodawcy, który narzuca podmiotom określone regulacje prawne, tak jak to ma miejsce w prawie wewnętrznym poszczególnych państw.

Z perspektywy przedmiotu regulacji, prawo międzynarodowe koncentruje się głównie na:

• stosunkach społeczno-gospodarczych,
• prawach człowieka,
• ochronie środowiska,
• bezpieczeństwie międzynarodowym.

Co istotne, prawo międzynarodowe publiczne obecnie nie ogranicza się do relacji pomiędzy podmiotami prawa międzynarodowego. W coraz większych zakresie ma wpływ na stosunki wewnętrzne w poszczególnych państwach, czego przykładem są kwestie związane z prawem pracy.

W stosunkach międzynarodowych znamiennym jest brak istnienia przymusu w formie zorganizowanej. Nie oznacza to jednak, że przymus nie występuje. Wojna w Ukrainie pokazała, że pomimo krytyki Organizacji Narodów Zjednoczonych pod kątem skuteczności działania, państwa potrafią ad hoc skutecznie się porozumieć i stosować w mniejszym lub większym zakresie różnego rodzaju sankcje, z sankcjami gospodarczymi na czele.

Warte odnotowania jest również to, że w prawie międzynarodowym, w przeciwieństwie do prawa wewnętrznego poszczególnych państw, nie ma czegoś takiego jak obowiązkowe sądownictwo. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze ma taki zakres kompetencji, na jaki zgodzą się poszczególne państwa.

Akty prawa międzynarodowego - z punktu widzenia zasięgu ich obowiązywania - można podzielić na trzy kategorie:

• o charakterze powszechnym, czego przykładem jest Karta Narodów Zjednoczonych,
• o charakterze wielostronnym (multilateralne), czego przykładem są konwencje, których stron jest wiele, ale nie wszystkie państwa, np. Konwencja Wiedeńska o prawie traktatów z 1969 r.
• o charakterze dwustronnym (bilateralne) obowiązujące pomiędzy dwoma umawiającymi się stronami.

Źródła prawa międzynarodowego publicznego

Do źródeł prawa międzynarodowego zalicza:

• umowy,
• zwyczaj,
• akty stanowione przez organizacje międzynarodowe.

Oprócz wyżej wskazanych aktów prawa międzynarodowego, do grona umów międzynarodowych, o największej doniosłości w obrocie międzynarodowym można zaliczyć m.in.:

• Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzoną w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r.
• Międzynarodowy Pakt praw obywatelskich i politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r.
• Międzynarodowy Pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r.
• Konwencję Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, sporządzoną w Wiedniu dnia 11 kwietnia 1980 r.
• Konwencję o prawach dziecka przyjętą przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r.
• Konwencję dotyczącą cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę, sporządzona w Hadze dnia 25 października 1980 r.
• Konwencję o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych, sporządzoną w Hadze dnia 2 października 1973 r.
• Konwencję o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą sporządzoną w Nowym Jorku dnia 20 czerwca 1956 r.
• Konwencję w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, przyjętą przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 10 grudnia 1984 r.
• Konwencję o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych sporządzoną w Nowym Jorku dnia 10 czerwca 1958 r.
• Europejską Konwencję o pomocy prawnej w sprawach karnych
• Konwencję o pomocy prawnej w sprawach karnych pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej, sporządzoną w Brukseli dnia 29 maja 2000 r.
• Europejska Konwencją o ekstradycji
• Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej
• Międzynarodową Konwencję o Zwalczaniu Finansowania Terroryzmu
• Ramową Konwencję Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, sporządzoną w Nowym Jorku dnia 9 maja 1992 r.
• Protokół z Kioto do Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, sporządzony w Kioto dnia 11 grudnia 1997 r.
• Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r.

W ramach prawa międzynarodowego można wyróżnić mniejsze obszary prawa, czego przykładem jest:

• międzynarodowe prawo morza - dotyczy obszarów morskich, żeglugi oraz innych sposobów korzystania z morza; głównych aktem prawnym jest Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza z 1982 r.
• międzynarodowe prawo lotnicze - zajmuje się m.in. sytuacją prawną przestrzeni powietrznej, dopuszczaniem samolotów do obcej przestrzeni powietrznej, wykonywaniem lotniczych przewozów międzynarodowych; głównym aktem prawnym wydaje się być Konwencja Chicagowska z 1944 r. o międzynarodowym lotnictwie cywilnym, czy Konwencja Montrealska z 1999 r. o ujednoliceniu niektórych prawideł dotyczących międzynarodowego przewozu lotniczego.

Prawo prywatne międzynarodowe

Prawo prywatne międzynarodowe, co od razu należy podkreślić, jest elementem prawa wewnętrznego. W wypadku Polski, zgodnie z art. 1 ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. - Prawo prywatne międzynarodowe, reguluje właściwość prawa dla stosunków z zakresu prawa prywatnego związanych z więcej niż jednym państwem.

Prawo prywatne międzynarodowe dotyczy przede wszystkim stosunków z zakresu prawa cywilnego, a dokładnie z zakresu prawa zobowiązań, prawa rzeczowego, prawa spadkowego, czy prawa rodzinnego, gdzie występuje tzw. element obcy. Innymi słowy, element obcy sprowadza się do sytuacji, gdzie stroną stosunku prawnego jest cudzoziemiec albo przedmiot stosunku prawnego nie znajduje się na terenie Polski. Prawo prywatne międzynarodowe wskazuje, który porządek prawny należy w takiej sytuacji stosować.

Książki z zakresu prawa międzynarodowego

Komentarze, monografie, podręczniki, omówienia, artykuły prawnicze oraz inne publikacje (w formie książek, czy ebooków) z zakresu prawa międzynarodowego wyjątkowe źródło wiedzy dla radców prawnych, adwokatów, sędziów, prokuratorów, aplikantów oraz prawników z innych profesji prawniczych. Co prawda - co do zasady - po regulacje z zakresu prawa międzynarodowe publicznego nie sięga się codzienne, ale tym bardziej, każde opracowanie przybliżające akty z zakresu przedmiotowego prawa wydają się wartościową lekturą. Pamiętajmy, że jest to ten wyjątkowych obszar prawa, gdzie orzecznictwa nie ma zbyt wiele, pozostaje zatem polegać na wiedzy specjalistów.