Wykaz skrótów 15
Wstęp 19
Rozdział 1 Proces kształtowania się ubezpieczeń obowiązkowych w Polsce i innych państwach 25
1.1. Uwagi ogólne 25
1.2. Najdawniejsze ślady ubezpieczeń obowiązkowych 26
1.3. Kształtowanie się systemu ubezpieczeń obowiązkowych 27
1.3.1. Uwagi ogólne 27
1.3.2. Obowiązkowe ubezpieczenie budynków od ognia 29
1.3.3. Ubezpieczenia społeczne 33
1.3.4. Ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej 35
1.3.5. Obowiązkowe ubezpieczenia związane z rolnictwem 40
1.4. Stan obecny ubezpieczeń obowiązkowych w wybranych krajach europejskich 41
1.4.1. Uwagi ogólne 41
1.4.2. Ubezpieczenia obowiązkowe we Francji 42
1.4.3. Ubezpieczenia obowiązkowe w Belgii 50
1.4.4. Ubezpieczenia obowiązkowe w Portugalii 53
1.4.5. Ubezpieczenia obowiązkowe we Włoszech 57
1.4.6. Ubezpieczenia obowiązkowe w Hiszpanii 59
1.4.7. Ubezpieczenia obowiązkowe w Niemczech 62
1.4.8. Ubezpieczenia obowiązkowe w Wielkiej Brytanii 68
1.4.9. Stan ubezpieczeń obowiązkowych w wybranych krajach pozaeuropejskich 70
1.5. Zarys dziejów ubezpieczeń obowiązkowych na ziemiach polskich 73
1.5.1. Ubezpieczenia obowiązkowe w I Rzeczypospolitej 73
1.5.2. Ubezpieczenia obowiązkowe w okresie zaborów do roku 1806 75
1.5.3. Ubezpieczenia obowiązkowe w Księstwie Warszawskim 77
1.5.4. Ubezpieczenia obowiązkowe na ziemiach zaboru rosyjskiego po Kongresie Wiedeńskim 77
1.5.5. Ubezpieczenia obowiązkowe na ziemiach zaboru pruskiego po Kongresie Wiedeńskim 80
1.5.6. Ubezpieczenia obowiązkowe na ziemiach zaboru austriackiego 82
1.5.7. Ubezpieczenia obowiązkowe w II Rzeczypospolitej 83
1.5.8. Ubezpieczenia obowiązkowe na ziemiach polskich w czasie II wojny światowej 91
1.5.9. Ubezpieczenia obowiązkowe w latach po II wojnie światowej do roku 1990 92
1.5.9.1. Uwagi ogólne 92
1.5.9.2. Ubezpieczenia obowiązkowe w drugiej połowie lat 40. i na początku lat 50. XX w. 93
1.5.9.3. Ubezpieczenia obowiązkowe w latach 1952-1957 98
1.5.9.4. Ubezpieczenia obowiązkowe w latach 1958-1983 101
1.5.9.5. Ubezpieczenia obowiązkowe w latach 1984-1990 109
1.5.10. Ubezpieczenia obowiązkowe w latach 1990-2003 114
Rozdział 2 Pojęcie ubezpieczenia obowiązkowego 123
2.1. Uwagi ogólne 123
2.2. Ubezpieczenia obowiązkowe i ubezpieczenia przymusowe jako ubezpieczenia gospodarcze (ubezpieczenia prywatne) 127
2.3. Pojęcie ubezpieczenia obowiązkowego według ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych 129
2.3.1. Formuła kontraktowa ubezpieczeń obowiązkowych 129
2.3.2. Zaspokajanie przez UFG roszczeń z tytułu ubezpieczeń obowiązkowych a kontraktowa formuła tych ubezpieczeń 132
2.3.3. Ubezpieczenia obowiązkowe jako ubezpieczenia majątkowe 134
2.3.4. Ubezpieczenia obowiązkowe jako ubezpieczenia wynikające z przepisów ustaw lub umów międzynarodowych ratyfikowanych przez Rzeczpospolitą Polską nakładających na określone podmioty obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia 139
2.3.4.1. Uwagi ogólne 139
2.3.4.2. Ustawa lub ratyfikowana umowa międzynarodowa jako podstawa normatywna ubezpieczenia obowiązkowego 140
2.3.4.3. Wyraźny i stanowczy obowiązek ubezpieczenia 149
2.3.4.4. "Bezpośredni" i "pośredni" obowiązek ubezpieczenia 152
2.3.4.5. Podsumowanie 154
2.3.5. Ubezpieczenia obowiązkowe jako ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej i ubezpieczenie budynków rolniczych 155
2.3.5.1. Eliminacja ubezpieczeń majątkowych innych niż OC z grupy ubezpieczeń obowiązkowych (z wyjątkiem ubezpieczenia budynków rolniczych) 155
2.3.5.2. Obowiązkowe ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej jako ubezpieczenia, co do których normatywnie zostały określone: szczegółowy zakres ubezpieczenia, termin powstania obowiązku ubezpieczenia oraz minimalna suma gwarancyjna 158
2.3.5.3. Obowiązkowe ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej jako ubezpieczenia hybrydowe 163
2.3.6. Podsumowanie - zestawienie cech ubezpieczenia obowiązkowego 163
2.4. Podział ubezpieczeń obowiązkowych 164
2.4.1. Uwagi ogólne 164
2.4.2. Podział ubezpieczeń obowiązkowych ze względu na metodę regulacji 164
2.4.3. Podział ubezpieczeń obowiązkowych ze względu na przedmiot ubezpieczenia 166
2.4.4. Podział ubezpieczeń obowiązkowych ze względu na charakterystykę aktywności, której dotyczy ubezpieczenie 167
2.4.5. Podział obowiązkowych ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej ze względu na intensywność ochrony interesów osób poszkodowanych 169
2.5. Ubezpieczenia przymusowe 171
2.5.1. Pojęcie ubezpieczenia przymusowego 171
2.5.2. Przymusowe ubezpieczenia osobowe (następstw nieszczęśliwych wypadków) 173
2.5.3. Ubezpieczenia majątkowe inne niż ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej i ubezpieczenie budynków w gospodarstwach rolnych 174
2.5.4. Ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej, co do których nie zostały przez ustawodawcę wyznaczone minimalna suma gwarancyjna, zakres ubezpieczenia ani termin powstania obowiązku ubezpieczenia 177
2.5.5. Ubezpieczenia, co do których obowiązek ubezpieczenia nie został wyrażony przez ustawodawcę w sposób stanowczy 178
2.5.6. Ubezpieczenia, których przymus został nałożony na państwo przez umowę międzynarodową niepodlegającą ratyfikacji 182
2.5.7. Kwestia stosowania przepisów o ubezpieczeniach obowiązkowych w odniesieniu do ubezpieczeń przymusowych 183
2.6. Katalog ubezpieczeń obowiązkowych 187
Rozdział 3 Motywy wprowadzania i funkcje ubezpieczeń obowiązkowych 194
3.1. Uwagi ogólne 194
3.2. Ochrona społecznie doniosłych wartości jako przesłanka wprowadzania ubezpieczeń obowiązkowych 196
3.3. Konstytucyjne podstawy wprowadzania ubezpieczeń obowiązkowych 207
3.4. Motywy wprowadzania ubezpieczeń obowiązkowych deklarowane w uzasadnieniu projektu ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, UFG i PBUK 217
3.5. Ubezpieczenia obowiązkowe jako czynnik rozwoju rynku ubezpieczeniowego 218
3.6. Funkcja ochrony interesów majątkowych osób poszkodowanych w obowiązkowych ubezpieczeniach odpowiedzialności cywilnej 223
3.7. Funkcja ochrony interesów majątkowych osób ubezpieczonych w obowiązkowych ubezpieczeniach odpowiedzialności cywilnej 239
3.8. Funkcja ochrony interesów majątkowych osób ubezpieczonych w obowiązkowych i przymusowych ubezpieczeniach majątkowych innych niż OC 243
3.9. Funkcja ochrony interesów osób ubezpieczonych w przymusowych ubezpieczeniach osobowych 256
Rozdział 4 Ubezpieczenia obowiązkowe w prawie Unii Europejskiej 258
4.1. Uwagi ogólne 258
4.2. Zasady ogólne odnoszące się do ubezpieczeń obowiązkowych 260
4.2.1. Uwagi ogólne 260
4.2.2. Reguły kolizyjne odnoszące się do ubezpieczeń obowiązkowych. Szczególne zasady związane z działalnością ubezpieczycieli prowadzących ubezpieczenia obowiązkowe 261
4.2.2.1. Uwagi ogólne 261
4.2.2.2. Druga i trzecia dyrektywa w sprawie ubezpieczeń innych niż na życie 262
4.2.2.3. Rozporządzenie w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) 270
4.2.2.4. Rozporządzenie dotyczące prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych (Rzym II) 275
4.2.3. Ubezpieczenia obowiązkowe jako przeszkoda w realizacji zasady swobody świadczenia usług 276
4.2.3.1. Uwagi ogólne 276
4.2.3.2. Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej 277
4.2.3.3. Dyrektywa dotycząca usług na rynku wewnętrznym 280
4.2.3.4. Dyrektywa w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych 290
4.3. Rozporządzenia unijne nakładające obowiązek ubezpieczenia 292
4.4. Dyrektywy związane z obowiązkowym ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych 298
4.4.1. Uwagi ogólne 298
4.4.2. Pierwsza dyrektywa komunikacyjna (72/166/EWG) 300
4.4.3. Druga dyrektywa komunikacyjna (84/5/EWG) 302
4.4.4. Trzecia dyrektywa komunikacyjna (90/232/EWG) 303
4.4.5. Czwarta dyrektywa komunikacyjna (2000/26/WE) 304
4.4.6. Piąta dyrektywa komunikacyjna (2005/14/WE) 305
4.4.7. Dyrektywa konsolidacyjna (2009/103/WE) 308
4.5. Dyrektywy, których implementacja spowodowała powołanie do życia przez ustawodawcę krajowego ubezpieczeń obowiązkowych lub ubezpieczeń przymusowych 308
4.5.1. Uwagi ogólne 308
4.5.2. Dyrektywy, których implementacja spowodowała wprowadzenie przez ustawodawcę polskiego ubezpieczenia obowiązkowego 309
4.5.3. Dyrektywy, których implementacja spowodowała powołanie do życia przez ustawodawcę krajowego ubezpieczenia przymusowego 313
Rozdział 5 Obowiązek ubezpieczenia 316
5.1. Uwagi ogólne 316
5.2. Obowiązek ubezpieczenia a ubezpieczenie obowiązkowe 317
5.3. Obowiązek ubezpieczenia z punktu widzenia ubezpieczającego/ubezpieczonego 318
5.3.1. Uwagi ogólne 318
5.3.2. Pojęcie obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia 319
5.3.3. Pojęcie obowiązku ubezpieczenia 321
5.3.4. Inne używane terminy 321
5.3.5. Wzajemne relacje używanych przez ustawodawcę terminów 324
5.3.6. Opinie doktryny, w których obowiązek ubezpieczenia określany jest jako obowiązek zapewnienia sobie ochrony ubezpieczeniowej 330
5.3.7. Obowiązek ubezpieczenia w praktyce 331
5.3.7.1. Uwagi ogólne 331
5.3.7.2. Obowiązkowe ubezpieczenie OC posiadaczy pojazdów mechanicznych zawierane w sytuacji, gdy pojazd jest w posiadaniu więcej niż jednej osoby 332
5.3.7.3. Grupowe obowiązkowe ubezpieczenia OC zawierane przez samorządy zawodowe na rachunek ich członków 333
5.3.8. Umowa ubezpieczenia obowiązkowego jako instrument wypełniania obowiązku ubezpieczenia 335
5.3.9. Definicja i cechy obowiązku ubezpieczenia 342
5.3.9.1. Uwagi ogólne 342
5.3.9.2. Obowiązek ubezpieczenia jako obowiązek zapewnienia sobie ochrony ubezpieczeniowej w zakresie określonym przez ustawę 342
5.3.9.3. Publicznoprawny charakter obowiązku ubezpieczenia 346
5.3.9.4. Zasada ograniczonego zakresu obowiązku ubezpieczenia 350
5.3.9.5. Brak możliwości egzekucji obowiązku ubezpieczenia 361
5.3.9.6. Próba zmiany sposobu ujęcia obowiązku ubezpieczenia w ustawie o ubezpieczeniach obowiązkowych 363
5.4. Obowiązek ubezpieczenia z punktu widzenia ubezpieczyciela 366
5.4.1. Uwagi ogólne 366
5.4.2. Kształt prawny obowiązku ubezpieczenia obciążającego ubezpieczyciela 367
5.4.3. Prywatnoprawny charakter obowiązku ubezpieczenia obciążającego ubezpieczyciela i jego konsekwencje 372
5.4.4. Milczące zawarcie umowy ubezpieczenia obowiązkowego 376
5.5. Dokumentacja spełnienia obowiązku ubezpieczenia 377
5.5.1. Uwagi ogólne 377
5.5.2. Dokument ubezpieczenia 378
5.5.3. Dokumentowanie spełnienia obowiązku ubezpieczenia poprzez rejestry 381
5.6. Kontrola spełnienia obowiązku ubezpieczenia 382
5.7. Sankcje za niespełnienie obowiązku ubezpieczenia 390
5.7.1. Uwagi ogólne 390
5.7.2. Podmiot, wobec którego może być stosowana sankcja 392
5.7.3. Rodzaje sankcji za niespełnienie obowiązku ubezpieczenia 392
5.7.3.1. Uwagi ogólne 392
5.7.3.2. Sankcje finansowe 393
5.7.3.3. Sankcje za popełnienie przestępstwa lub wykroczenia 394
5.7.3.4. Sankcje administracyjne 395
5.7.3.5. Sankcje korporacyjne (dyscyplinarne) 397
5.7.3.6. Sankcje w postaci zakazu dokonywania przewozu 397
5.7.3.7. Uwagi dotyczące dolegliwości, które nie mają charakteru sankcji 398
Rozdział 6 Podstawowe regulacje prawne dotyczące ubezpieczeń obowiązkowych 399
6.1. Uwagi ogólne 399
6.2. Umowa ubezpieczenia obowiązkowego jako umowa ubezpieczenia w znaczeniu ogólnym 402
6.3. Zasada legalizmu 407
6.4. Ochrona interesu osób poszkodowanych w obowiązkowych ubezpieczeniach odpowiedzialności cywilnej 408
6.4.1. Uwagi ogólne 408
6.4.2. Ochrona interesów osób poszkodowanych poprzez wymuszenie szerokiego zakresu ochrony ubezpieczeniowej w obowiązkowych ubezpieczeniach OC 411
6.4.3. Ochrona interesów osób poszkodowanych osiągana dzięki zastrzeżeniu act commited trigger 425
6.4.4. Ochrona interesów osób poszkodowanych poprzez usprawnienie postępowania służącego ustaleniu odpowiedzialności ubezpieczyciela i wypłacie odszkodowania 429
6.4.5. Ochrona interesów osób poszkodowanych dzięki trwałości i niezmienności zakresu ochrony ubezpieczeniowej 432
6.4.6. Ochrona interesów osób poszkodowanych przy określaniu właściwości miejscowej sądu 441
6.4.7. Regulacja prawna sumy gwarancyjnej w obowiązkowych ubezpieczeniach OC jako zagrożenie interesów osób poszkodowanych 444
6.5. Nadrzędność przepisów ustawy określającej treść stosunku prawnego ubezpieczenia obowiązkowego nad postanowieniami umowy 452
6.6. Ułatwienia w realizacji obowiązku ubezpieczenia 457
Rozdział 7 Otoczenie instytucjonalne systemu ubezpieczeń obowiązkowych 465
7.1. Uwagi ogólne 465
7.2. Rola Ministra Finansów w systemie ubezpieczeń obowiązkowych 466
7.3. Rola Polskiej Izby Ubezpieczeń przy konsultowaniu rozporządzeń w sprawie obowiązkowych ubezpieczeń OC 471
7.4. Zadania Komisji Nadzoru Finansowego dotyczące ubezpieczeń obowiązkowych 473
7.5. Rola samorządów zawodowych w systemie ubezpieczeń obowiązkowych 480
7.6. Rzecznik Ubezpieczonych, Rzecznik Praw Obywatelskich i Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów jako strażnicy interesów ubezpieczających, ubezpieczonych i poszkodowanych w obszarze ubezpieczeń obowiązkowych 484
7.6.1. Uwagi ogólne 484
7.6.2. Rzecznik Ubezpieczonych 485
7.6.3. Rzecznik Praw Obywatelskich i Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów 488
7.7. Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny jako instytucja wypłacająca odszkodowania osobom niemogącym ich otrzymać od ubezpieczyciela oraz stosująca sankcje za niewykonanie obowiązku ubezpieczenia 492
7.7.1. Uwagi ogólne 492
7.7.2. Status prawny Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego 494
7.7.3. Zadania Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego 499
7.8. Polskie Biuro Ubezpieczycieli Komunikacyjnych 510
7.8.1. Uwagi ogólne 510
7.8.2. System Zielonej Karty 510
7.8.3. System IV Dyrektywy 513
7.8.4. PBUK w Systemie Zielonej Karty 516
7.8.5. PBUK w Systemie IV Dyrektywy 519
Podsumowanie rozważań 523
Bibliografia 529
Źródła internetowe 557
Orzeczenia trybunałów i sądów 561