Wykaz skrótów 17

Przedmowa 23

Rozdział I

Odpowiedzialność podmiotów medycznych za naruszenie obowiązków 29
1. Zagadnienia ogólne 29
1.1. Relacje między różnymi reżimami prawnymi odpowiedzialności 33
1.2. Zasady (reguły) ostrożności 55
1.3. Pojęcie i rodzaje błędu medycznego 77
1.3.1. Pojęcie błędu medycznego 77
1.3.2. Rodzaje błędów medycznych 92
1.4. Błąd medyczny a zdarzenie medyczne 99
1.4.1. Uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia, śmierć, zakażenie biologicznym czynnikiem chorobotwórczym jako skutek zdarzenia 101
1.4.2. Diagnoza, leczenie, zastosowanie produktu leczniczego jako przyczyna szkody na osobie 103
1.4.3. Niezgodność z aktualną wiedzą medyczną 104

2. Cywilna odpowiedzialność odszkodowawcza 107
2.1. Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej w ogólności 126
2.1.1. Szkoda i krzywda 129
2.1.1.1. Pojęcia szkody majątkowej i niemajątkowej 129
2.1.1.2. Ograniczenie naprawienia szkody niemajątkowej do krzywdy i reżimu odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych 139
2.1.1.3. Szkoda na mieniu i na osobie 145
2.1.1.4. Szkoda czysto majątkowa 150
2.1.1.5. Straty i utracone korzyści 153
2.1.1.6. Szkoda ewentualna 155
2.1.2. Wina jako cecha zachowania się, z którym ustawa łączy obowiązek odszkodowawczy 160
2.1.3. Związek przyczynowy 183
2.2. Odpowiedzialność deliktowa a odpowiedzialność kontraktowa za szkody medyczne 193
2.3. Naprawienie szkody medycznej 207
2.3.1. Naprawienie szkody majątkowej poniesionej przez pacjenta jako bezpośrednio poszkodowanego 215
2.3.1.1. Zwrot kosztów leczenia i rehabilitacji 216
2.3.1.1.1. Koszty leczenia oraz rehabilitacji 217
2.3.1.1.2. Koszty sprawowania opieki nad pacjentem 221
2.3.1.1.3. Koszty odżywiania specjalnego, nabycia protez (aparatu ortopedycznego, słuchowego, okularów, protez stabilizujących), sprzętu rehabilitacyjnego lub wózka inwalidzkiego 223
2.3.1.1.4. Koszty przekwalifikowania się, czyli przygotowania do wykonywania nowego zawodu 224
2.3.1.1.5. Koszty zakupu lub remontu pojazdu dostosowanego do potrzeb osoby niepełnosprawnej 225
2.3.1.1.6. Koszty zakupu lub remontu mieszkania dostosowanego do potrzeb osoby niepełnosprawnej 227
2.3.1.1.7. Koszty poniesione przez osoby trzecie 227
2.3.1.2. Renta odszkodowawcza 229
2.3.1.2.1. Renta z tytułu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej 231
2.3.1.2.2. Renta z tytułu zwiększonych potrzeb poszkodowanego 237
2.3.1.2.3. Renta z tytułu zmniejszenia się widoków powodzenia na przyszłość 239
2.3.1.2.4. Jednorazowe odszkodowanie przyznawane zamiast renty odszkodowawczej – problematyka kapitalizacji renty 240
2.3.2. Naprawienie szkody niemajątkowej 243
2.3.3. Naprawienie szkody medycznej a usunięcie skutków naruszenia dóbr osobistych 248
2.3.4. Roszczenia osób pośrednio poszkodowanych 254
2.3.4.1. Szkody majątkowe wynikające ze śmierci pacjenta 254
2.3.4.2. Zwrot kosztów leczenia i pogrzebu 256
2.3.4.3. Renta odszkodowawcza (obligatoryjna i fakultatywna) 259
2.3.4.4. Jednorazowe odszkodowanie w razie znacznego pogorszenia się sytuacji życiowej 264
2.3.4.5. Szkoda niemajątkowa wynikająca ze śmierci pacjenta 268
2.4. Podmioty odpowiedzialne za szkody medyczne 271
2.5. Ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej 290
2.5.1. Geneza ubezpieczeń OC 290
2.5.2. Istota ubezpieczeń OC oraz ich charakter prawny 292
2.5.2.1. Interes ubezpieczeniowy w ubezpieczeniach OC 292
2.5.2.2. Umowny charakter ubezpieczeń OC 293
2.5.2.3. Akcesoryjny charakter odpowiedzialności ubezpieczyciela 294
2.5.2.4. Odpowiedzialność ubezpieczyciela jako odpowiedzialność in solidum 295
2.5.3. Obowiązkowe oraz dobrowolne ubezpieczenia OC 297
2.5.4. Zakres ochrony udzielonej przez ubezpieczyciela w ubezpieczeniach OC 299
2.5.4.1. Podmiotowy zakres ochrony ubezpieczeniowej 299
2.5.4.1.1. Określenie ubezpieczonego podmiotu a obowiązek ubezpieczenia OC 299
2.5.4.1.2. Osoby objęte podmiotowym zakresem ochrony ubezpieczeniowej 303
2.5.4.2. Przedmiotowy zakres ochrony ubezpieczeniowej 305
2.5.4.2.1. Reżim prawny odpowiedzialności objętej zakresem ochrony ubezpieczeniowej 305
2.5.4.2.2. Cywilnoprawny charakter odpowiedzialności objętej zakresem ochrony ubezpieczeniowej 308
2.5.4.2.3. Szkoda objęta zakresem ochrony ubezpieczeniowej 309
2.5.4.2.4. Wyłączenia oraz ograniczenia przedmiotowego zakresu ochrony ubezpieczeniowej 311
2.5.4.3. Czasowy zakres ochrony ubezpieczeniowej 312
2.5.4.3.1. Początek odpowiedzialności ubezpieczyciela 312
2.5.4.3.2. Koniec odpowiedzialności ubezpieczyciela 315
2.5.4.4. Kwotowy zakres ochrony ubezpieczeniowej 317
2.5.5. Ubezpieczenia OC w dobie COVID-19 319
2.5.6. Podsumowanie 323

3. Odpowiedzialność karna 324
3.1. Przesłanki warunkujące byt przestępstwa i pojęcia z nimi związane 347
3.1.1. Czyn 349
3.1.2. Czyn zabroniony 351
3.1.3. Bezprawność 360
3.1.4. Społeczna szkodliwość 361
3.1.5. Wina 364
3.2. Okoliczności wyłączające byt przestępstwa 366
3.2.1. Pierwotna legalność i kontratypy o szczególnym znaczeniu dla osób wykonujących zawody medyczne 367
3.2.1.1. Definicje pojęć 367
3.2.1.1.1. Okoliczności wyłączające bezprawność. Definicja pojęcia 367
3.2.1.1.2. Koncepcja pierwotnej legalności czynu. Definicja pojęcia 371
3.2.1.2. Wybrane kontratypy 374
3.2.1.2.1. Obrona konieczna 374
3.2.1.2.2. Stan wyższej konieczności 377
3.2.1.2.3. Kolizja obowiązków 381
3.2.1.2.4. Szczególne uprawnienia lub obowiązki osób wykonujących zawody medyczne 383
3.2.2. Okoliczności wyłączające winę 385
3.2.2.1. Ogólna charakterystyka okoliczności wyłączających winę 385
3.2.2.2. Problem pozaustawowych okoliczności wyłączających winę 386
3.2.2.3. Ustawowe okoliczności wyłączające winę 387
3.2.2.3.1. Nieletniość 387
3.2.2.3.2. Niepoczytalność 388
3.2.2.3.3. Stan wyższej konieczności wyłączający winę 393
3.2.2.3.4. Błąd w prawie karnym. Jego istota, funkcja i rodzaje 394
3.2.2.3.5. Błąd co do znamienia typu podstawowego 395
3.2.2.3.6. Błąd co do znamion typu uprzywilejowanego 399
3.2.2.3.7. Błąd co do kontratypu albo okoliczności wyłączającej winę 400
3.2.2.3.8. Błąd co do prawa 401
3.2.2.3.9. Rozkaz jako okoliczność wyłączająca winę 402
3.2.2.3.10. Tak zwana klauzula dobrego Samarytanina 402
3.3. Stadia 406
3.3.1. Dokonanie 407
3.3.2. Usiłowanie 408
3.3.3. Przygotowanie 416
3.3.4. Czynny żal i odstąpienie dotyczące form stadialnych 418
3.4. Współdziałanie 421
3.4.1. Współdziałanie przestępne – uwagi ogólne 421
3.4.2. Sprawcze postacie współdziałania 423
3.4.3. Niesprawcze postacie współdziałania 429
3.4.4. Współsprawstwo a pomocnictwo 437
3.4.5. Granice odpowiedzialności za współdziałanie 438
3.4.6. Odpowiedzialność karna za skutki błędu medycznego popełnionego w zespołowym działaniu 441
3.4.6.1. Wprowadzenie 441
3.4.6.2. Modele teoretyczne odpowiedzialności w zespołowym działaniu 443
3.4.6.3. Formy współdziałania przestępnego mogące urzeczywistnić się w ramach prac zespołu medycznego 450
3.4.6.4. Czynniki determinujące kwalifikację współdziałania w zespole medycznym jako odmiany sprawstwa 454
3.4.6.5. Współsprawstwo w zespole medycznym 455
3.4.6.6. Sprawstwo kierownicze w procesie udzielania świadczeń zdrowotnych 458
3.4.6.7. Sprawstwo polecające w strukturach podmiotu leczniczego 465
3.5. Zbieg przepisów i zbieg przestępstw 471
3.5.1. O jedności czynu 471
3.5.2. Zbieg przepisów ustawy 477
3.5.3. O czynach współukaranych 481
3.5.4. Ciąg przestępstw 483
3.5.5. O karze łącznej 486
3.6. Osoba wykonująca zawód medyczny jako gwarant nienastąpienia skutku 486
3.7. Przyczynowość 496
3.7.1. Teorie różnicujące związku przyczynowego 499
3.7.1.1. Teoria warunkowości, teoria ekwiwalencji, test conditio sine qua non 499
3.7.1.2. Teoria warunku właściwego (teoria warunku odpowiadającego empirycznie potwierdzonej prawidłowości), teoria faktycznego oddziaływania 502
3.7.1.3. Teoria adekwatnego związku przyczynowego (adekwancji) i teoria relewancji 503
3.7.2. Koncepcja obiektywnego przypisania skutku i jej konsekwencje w prawie medycznym 506
3.8. Typy przestępstw mogące stanowić podstawę kwalifikacji prawnej czynów osób wykonujących zawody medyczne 537
3.8.1. Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu człowieka 541
3.8.1.1. Życie i zdrowie człowieka jako przedmiot ochrony prawnokarnej 541
3.8.1.1.1. Uwagi wstępne 541
3.8.1.1.2. Życie 543
3.8.1.1.3. Życie i śmierć człowieka 544
3.8.1.1.4. Zdrowie człowieka 562
3.8.1.2. Spowodowanie śmierci lub uszkodzenia ciała 571
3.8.1.2.1. Uwagi wprowadzające 571
3.8.1.2.2. Zabójstwo i umyślny uszczerbek na zdrowiu 577
3.8.1.2.3. Nieumyślne spowodowanie śmierci lub uszczerbku na zdrowiu 599
3.8.1.2.4. Typizacje o stronie podmiotowej mieszanej 604
3.8.1.3. Narażenie na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu 605
3.8.1.4. Wykonywanie działań leczniczych bez wymaganych uprawnień 622
3.8.1.5. Nieudzielenie pomocy 632
3.8.1.5.1. Ogólna charakterystyka przestępstwa nieudzielenia pomocy z art. 162 § 1 k.k. 632
3.8.1.5.2. Zakres obowiązku pomocy z art. 162 § 1 k.k. 646
3.8.2. Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu istoty ludzkiej w prenatalnej fazie rozwoju 659
3.8.2.1. Bezprawne przerwanie ciąży 659
3.8.2.2. Uszkodzenie ciała dziecka poczętego 688
3.8.2.3. Ochrona płodu ludzkiego w perspektywie odpowiedzialności za niewłaściwe leczenie 691
3.8.2.4. Ochrona zarodka in vitro 714
3.9.1. Odpowiedzialność karna za wykonanie zabiegu bez zgody pacjenta (art. 192 k.k.) 733
3.9.1.1. Wprowadzenie. Ewolucja rozwiązań 733
3.9.1.2. Znamię zabiegu leczniczego 736
3.9.1.3. Znamię pacjenta 741
3.9.1.4. Znamię zgody pacjenta 742
3.9.1.5. Podmiot przestępstwa 746
3.9.1.6. Strona podmiotowa. Błąd co do znamienia zgody 749
3.9.1.7. Kary i środki karne 752
3.9.1.8. Okoliczności wyłączające odpowiedzialność za wykonanie zabiegu bez zgody pacjenta 754
3.9.2. Odpowiedzialność karna za wykonanie zabiegu bez zgody ciężarnej lub rodzącej pacjentki 759
3.9.2.1. Wprowadzenie 759
3.9.2.2. Odpowiedzialność karna za wykonanie zabiegu przerwania ciąży z naruszeniem przepisów o zgodzie. Wyjątki od konieczności uzyskania zgody na zabieg przerwania ciąży 761
3.9.2.3. Odpowiedzialność karna za wykonanie zabiegu w celu leczniczym z naruszeniem przepisów o zgodzie ciężarnej lub rodzącej pacjentki 767
3.9.2.4. Postępowanie z ciężarną pacjentką niemogącą faktycznie udzielić zgody 771
3.9.2.5. Postępowanie medyczne w ciąży post mortem 775
3.9.2.6. Zakres obowiązków personelu medycznego w razie sprzeciwu ciężarnej lub rodzącej pacjentki na zabieg leczniczy. Prawnokarna ocena zaniechania poddania się zabiegowi leczniczemu przez ciężarną lub rodzącą pacjentkę 777
3.10. Odpowiedzialność karna za ujawnienie tajemnicy medycznej 782
3.10.1. Uzasadnienie karnoprawnej ochrony tajemnicy medycznej. Ewolucja rozwiązań 782
3.10.2. Tajemnica medyczna jako dobro chronione za pomocą art. 266 § 1 k.k. 786
3.10.3. Pracownik medyczny jako sprawca występku naruszenia tajemnicy 790
3.10.4. Penalizowane formy naruszenia tajemnicy medycznej 793
3.10.5. Umyślność naruszenia tajemnicy medycznej 796
3.10.6. Przypadki braku odpowiedzialności 798
3.10.7. Odpowiedzialność karna za nielegalne przetwarzanie medycznych danych osobowych 800
3.11. Odpowiedzialność karna za poświadczenie nieprawdy w dokumentacji medycznej 802
3.11.1. Uzasadnienie karnoprawnej ochrony dokumentacji medycznej. Ewolucja rozwiązań 802
3.11.2. Dokumentacja medyczna jako dokument w rozumieniu Kodeksu karnego 805
3.11.3. Pracownik medyczny jako sprawca przestępstwa fałszu intelektualnego 807
3.11.4. Pojęcie poświadczenia nieprawdy w dokumentacji medycznej 812
3.11.5. Wypadek mniejszej wagi (art. 271 § 2 k.k.) 817
3.11.6. Typ kwalifi kowany (art. 271 § 3 k.k.) 819
3.11.7. Umyślność fałszu intelektualnego 821
3.11.8. Odpowiedzialność pacjenta za przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów 822
3.12. Odpowiedzialność karna biegłego – pracownika medycznego za przedstawienie fałszywej opinii 826
3.12.1. Wprowadzenie 826
3.12.2. Biegły jako sprawca przestępstwa przedstawienia fałszywej opinii 826
3.12.3. Kryminalizowane zachowanie – przedstawienie fałszywej opinii 828
3.12.4. Umyślna i nieumyślna odmiana przestępstwa przedstawienia fałszywej opinii 832
3.12.4.1. Umyślne przedstawienie fałszywej opinii 832
3.12.4.2. Nieumyślna odmiana występku przedstawienia fałszywej opinii 834
3.12.5. Zagrożenie karą, środkami karnymi i kompensacyjnymi 838
3.12.6. Nadzwyczajne złagodzenie kary albo odstąpienie od jej wymierzenia 841
3.13. Korupcja w służbie zdrowia 843

4. Odpowiedzialność zawodowa 859
4.1. Uwagi wstępne 860
4.2. Ogólna charakterystyka odpowiedzialności zawodowej 864
4.3. Postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej – ogólne zasady 876
4.4. Organy i uczestnicy postępowania przygotowawczego 879
4.5. Przebieg postępowania przygotowawczego 887
4.6. Przebieg postępowania sądowego 892

5. Odpowiedzialność administracyjna 912
5.1. Pojęcie, cechy i rodzaje odpowiedzialności administracyjnej 915
5.2. Sankcja administracyjna jako instrument odpowiedzialności administracyjnej 919
5.3. Administracyjna kara pieniężna 921
5.4. Odpowiedzialność administracyjna za naruszenie przepisów materialnego prawa administracyjnego w sferze prawa medycznego 923
5.4.1. Odpowiedzialność administracyjna na podstawie przepisów ustawy o działalności leczniczej 923
5.4.2. Odpowiedzialność administracyjna na gruncie ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych 928
5.4.3. Odpowiedzialność administracyjna na podstawie przepisów ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta 932
5.4.4. Odpowiedzialność administracyjna na gruncie ustawy o refundacji leków, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego oraz wyrobów medycznych 938
5.4.5. Odpowiedzialność administracyjna na podstawie przepisów ustawy o Państwowej Inspekcji Sanitarnej 941
5.4.6. Odpowiedzialność administracyjna na podstawie przepisów ustawy – Prawo farmaceutyczne 942
5.4.7. Odpowiedzialność administracyjna na podstawie przepisów ustawy o wyrobach medycznych 953
5.5. Podsumowanie 955

6. Odpowiedzialność pracownicza osób wykonujących zawody medyczne 956
6.1. Uwagi ogólne 958
6.2. Odpowiedzialność porządkowa 960
6.3. Odpowiedzialność materialna za szkodę wyrządzoną pracodawcy 972
6.3.1. Odpowiedzialność materialna pracownika za szkodę wyrządzoną pracodawcy w innym mieniu niż powierzone 973
6.3.2. Odpowiedzialność materialna pracownika za szkodę w mieniu powierzonym 984
6.3.3. Przedawnienie roszczeń z tytułu odpowiedzialności materialnej pracownika 986

7. Postępowanie przed wojewódzkimi komisjami do spraw zdarzeń medycznych 987
7.1. Uwagi wprowadzające 989
7.2. Ogólne zasady postępowania przed wojewódzkimi komisjami ds. zdarzeń medycznych 989
7.3. Analiza definicji zdarzenia medycznego 997
7.3.1. Nieprawidłowa diagnoza jako przyczyna zdarzenia medycznego 1000
7.3.2. Niewłaściwe leczenie jako przyczyna zdarzenia medycznego 1003
7.3.3. Zastosowanie produktu leczniczego i wyrobu medycznego jako przyczyna zdarzenia medycznego 1006
7.3.4. Zakażenie biologicznym czynnikiem chorobotwórczym jako skutek w definicji zdarzenia medycznego 1008
7.3.5. Uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia i śmierć jako skutek w definicji zdarzenia medycznego 1010
7.3.6. Pojęcie aktualnej wiedzy medycznej 1013
7.4. Dane statystyczne 1017
7.5. Uwagi końcowe 1029

Rozdział II

Odpowiedzialność państwa 1039
1. Odpowiedzialność państwa przed międzynarodowymi organami praw człowieka w zakresie ochrony zdrowia 1039
1.1. Perspektywa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu 1040
1.1.1. Wprowadzenie 1040
1.1.2. Pozytywny obowiązek państwa w zakresie ochrony życia w ramach systemu opieki zdrowotnej 1044
1.1.3. Standardy ochrony zdrowia w zakresie prawa do prywatności 1049
1.1.4. Przerywanie ciąży i dostęp do badań genetycznych 1051
1.1.5. Poinformowana zgoda 1055
1.1.6. Eutanazja. Pomoc do samobójstwa 1057
1.2. Zalecenia organów traktatowych 1058

2. Odpowiedzialność przed Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej 1062
2.1. Kompetencja Unii Europejskiej w dziedzinie zdrowia publicznego 1063
2.2. Kompetencja Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w dziedzinie zdrowia publicznego 1067
2.3. Odpowiedzialność przed Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej na przykładzie Polski 1075

Rozdział III

Prawa i obowiązki personelu medycznego wobec organów władzy publicznej 1087
1. Obowiązek denuncjacji ciążący na osobach wykonujących zawód medyczny 1087
1.1. Wprowadzenie 1089
1.2. Obowiązek prawny 1090
1.2.1. Uwagi wprowadzające 1090
1.2.2. Obowiązek wynikający z art. 240 § 1 k.k. 1091
1.2.2.1. Zakres czynów zabronionych podlegających obowiązkowi zawiadomienia 1091
1.2.2.2. Zasady zawiadamiania 1100
1.2.3. Obowiązek denuncjacji wynikający z ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych 1102
1.2.4. Obowiązek denuncjacji wynikający z art. 304 § 2 k.p.k. 1106
1.3. Obowiązek społeczny 1108
1.3.1. Uwagi wprowadzające 1108
1.3.2. Obowiązek wynikający z art. 304 § 1 k.p.k. 1109
1.3.3. Obowiązek wnikający z art. 12 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie 1112
1.3.4. Obowiązek wynikający z art. 572 k.p.c. 1115

2. Pracownik medyczny jako świadek i biegły w postępowaniu sądowym 1117

Skorowidz 1143

Autorzy 1147