Wykaz skrótów | str. 13

Wprowadzenie | str. 19

Rozdział I
Odpowiedzialność odszkodowawcza Unii Europejskiej w kontekście ogólnych zasad prawa unijnego i międzynarodowego | str. 27

1.1. Kontekst historyczny i systemowy uregulowań traktatowych dotyczących odpowiedzialności odszkodowawczej Unii Europejskiej | str. 27
1.2. Szczególny charakter systemu prawnego Unii Europejskiej | str. 30
1.3. Odpowiedzialność odszkodowawcza Unii Europejskiej w systemie prawa międzynarodowego | str. 33
1.4. Wewnętrzny system odpowiedzialności Unii Europejskiej | str. 41
1.5. Zasada odpowiedzialności odszkodowawczej Unii Europejskiej jako zasada ogólna prawa unijnego | str. 42
1.6. Prawo do odszkodowania w świetle zasady skutecznej ochrony prawnej | str. 46
1.7. Prawo do odszkodowania za szkody wyrządzone przez instytucje lub funkcjonariuszy Unii Europejskiej jako prawo podstawowe | str. 51

Rozdział II
Odpowiedzialność odszkodowawcza Unii Europejskiej w ramach unijnego systemu ochrony prawnej | str. 58

2.1. Kontraktowa odpowiedzialność Unii Europejskiej | str. 58
2.2. Odpowiedzialność pozaumowna Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali | str. 64
2.3. Odpowiedzialność pozaumowna Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej | str. 69
2.4. Autonomiczny charakter skargi odszkodowawczej w ramach unijnego systemu ochrony sądowej | str. 73
2.5. Relacja skargi odszkodowawczej do skargi o stwierdzenie nieważności (art. 263 TFUE) | str. 78
2.6. Relacja skargi odszkodowawczej do skargi na bezczynność (art. 265 TFUE) | str. 84
2.7. Relacja skargi odszkodowawczej do procedury pytań prejudycjalnych (art. 267 TFUE) | str. 86
2.8. Relacja skargi odszkodowawczej do środków tymczasowych (art. 278 i 279 TFUE) | str. 87

Rozdział III
Formalne przesłanki dochodzenia roszczeń odszkodowawczych | str. 91

3.1. Jurysdykcja sądów i kontrola instancyjna w zakresie rozpoznawania sporów odszkodowawczych | str. 91
3.2. Granice jurysdykcji sądów unijnych w zakresie skargi odszkodowawczej | str. 97
3.2.1. Stan prawny przed wejściem w życie Traktatu z Lizbony | str. 97
3.2.2. Zmiany wprowadzone Traktatem z Lizbony | str. 100
3.3. Podmioty uprawnione do wniesienia skargi odszkodowawczej | str. 106
3.3.1. Podmioty prywatne | str. 108
3.3.2. Państwa członkowskie Unii Europejskiej | str. 111
3.3.3. Urzędnicy i inni pracownicy Unii Europejskiej | str. 114
3.4. Podmioty odpowiedzialne | str. 116
3.4.1. Instytucje Unii Europejskiej | str. 118
3.4.2. Organy i jednostki organizacyjne Unii Europejskiej | str. 125
3.4.3. Urzędnicy i inni pracownicy Unii Europejskiej | str. 128
3.5. Zakres przedmiotowy skargi | str. 133
3.5.1. Zachowania przypisywalne instytucjom lub funkcjonariuszom Unii Europejskiej | str. 133
3.5.2. Odpowiedzialność za akty prawnie niewiążące | str. 137
3.5.3. Odpowiedzialność za akty prawa pierwotnego | str. 138
3.5.4. Odpowiedzialność odszkodowawcza za akty normatywne | str. 139
3.5.5. Odpowiedzialność odszkodowawcza za akty indywidualne | str. 148
3.5.6. Odpowiedzialność odszkodowawcza za czynności faktyczne | str. 151
3.6. Termin przedawnienia roszczeń odszkodowawczych | str. 155
3.6.1. Formułowanie zarzutu i charakter prawny terminu przedawnienia | str. 156
3.6.2. Rozpoczęcie biegu terminu przedawnienia | str. 158
3.6.3. Przerwanie a zawieszenie biegu terminu przedawnienia | str. 162
3.6.4. Termin przedawnienia w sporach urzędniczych | str. 166
3.7. Wymagania formalne skargi | str. 167

Rozdział IV
Zasady ogólne wspólne dla systemów prawnych państw członkowskich | str. 172

4.1. Funkcje i znaczenie odesłania przewidzianego w art. 340 akapit 2 TFUE | str. 172
4.2. Metody ustalania "ogólnych zasad wspólnych" w poglądach doktryny | str. 177
4.3. Stosowanie odesłania z art. 340 akapit 2 TFUE w orzecznictwie sądów unijnych | str. 182
4.4. Zasady odpowiedzialności odszkodowawczej za wykonywanie władzy publicznej w reprezentatywnych systemach prawnych | str. 192
4.4.1. Prawo francuskie | str. 192
4.4.2. Prawo angielskie | str. 196
4.4.3. Prawo niemieckie | str. 201
4.4.4. Prawo polskie | str. 205
4.5. Rekomendacja Rady Europy z 1984 r. w sprawie odpowiedzialności władzy publicznej | str. 215
4.6. Harmonizacja prawa czynów niedozwolonych na poziomie europejskim | str. 218

Rozdział V
Materialnoprawne przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej Unii Europejskiej | str. 222

5.1. Ewolucja przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej Unii Europejskiej | str. 222
5.1.1. Wyrok w sprawie Lütticke | str. 222
5.1.2. Wyrok w sprawie Schöppenstedt | str. 225
5.1.3. Orzecznictwo sądów unijnych dotyczące odpowiedzialności odszkodowawczej państw za naruszenie prawa unijnego | str. 231
5.1.4. Wyrok w sprawie Bergaderm | str. 235
5.2. Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej Unii Europejskiej za zachowania niezgodne z prawem | str. 242
5.3. Bezprawność | str. 243
5.3.1. Norma prawna przyznająca uprawnienia jednostkom | str. 244
5.3.2. Uprawnienia dyskrecjonalne instytucji unijnych | str. 251
5.3.3. Bezprawność kwalifikowana | str. 257
5.3.4. Bezprawność zwykła | str. 263
5.3.5. Wina | str. 266
5.4. Związek przyczynowy | str. 270
5.4.1. Bezpośredni charakter związku przyczynowego | str. 271
5.4.2. Wyłączność (konieczność) związku przyczynowego | str. 274
5.4.3. Przerwanie związku przyczynowego | str. 275
5.4.4. Ciężar dowodu | str. 276
5.5. Szkoda | str. 277
5.5.1. Szkoda rzeczywista i pewna | str. 278
5.5.2. Nadzwyczajny charakter szkody | str. 280
5.5.3. Utracone korzyści | str. 282
5.5.4. Szkoda majątkowa i niemajątkowa | str. 284
5.5.5. Obowiązek zapobiegnięcia szkodzie lub ograniczenia jej zakresu | str. 287
5.5.6. Przyczynienie się do powstania lub zwiększenia szkody | str. 289
5.5.7. Ciężar dowodu | str. 290
5.6. Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej Unii Europejskiej za zachowania zgodne z prawem | str. 291
5.6.1. Założenia odpowiedzialności odszkodowawczej za zachowania legalne | str. 291
5.6.2. Rozwój orzecznictwa sądów unijnych w zakresie odpowiedzialności Unii Europejskiej za zachowania legalne | str. 293
5.6.3. Roszczenia wynikające z bezpodstawnego wzbogacenia i prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia | str. 301
5.7. Przesłanki odpowiedzialności z tytułu szkód wyrządzonych przez funkcjonariuszy Unii Europejskiej | str. 303
5.8. Przesłanki odpowiedzialności w sprawach pracowniczych | str. 305
5.9. Zmiana podejścia sądów unijnych do odpowiedzialności pozaumownej Unii Europejskiej | str. 308
5.10. Ujednolicenie przesłanek odpowiedzialności Unii Europejskiej i państw członkowskich za naruszenie prawa unijnego. Wpływ na tworzenie się europejskiego ius commune | str. 313

Rozdział VI
Odszkodowanie | str. 317

6.1. Funkcje odszkodowania | str. 317
6.2. Formy naprawienia szkody | str. 318
6.3. Ustalenie wysokości odszkodowania | str. 320
6.4. Straty przeniesione na inne podmioty | str. 322
6.5. Odsetki i waloryzacja | str. 323
6.6. Koszty poniesione w celu dochodzenia roszczeń | str. 326
6.7. Ustalanie wysokości odszkodowania w sprawach pracowniczych | str. 328
6.8. Skutki orzeczeń i wykonanie wyroku stwierdzającego obowiązek odszkodowawczy | str. 330

Rozdział VII
Odpowiedzialność pozaumowna Unii Europejskiej w związku z naruszeniem norm prawa międzynarodowego | str. 335

7.1. Status norm prawa międzynarodowego w unijnym porządku prawnym | str. 335
7.1.1. Umowy międzynarodowe | str. 335
7.1.2. Zasady ogólne prawa międzynarodowego | str. 338
7.1.3. Zwyczaj międzynarodowy | str. 340
7.1.4. Normy ius cogens | str. 343
7.2. Odpowiedzialność odszkodowawcza Unii Europejskiej za naruszenie norm Światowej Organizacji Handlu (WTO) | str. 345
7.2.1. Status norm GATT/WTO w unijnym porządku prawnym | str. 346
7.2.2. Bezpośredni skutek norm WTO jako przesłanka warunkująca odpowiedzialność odszkodowawczą Unii Europejskiej | str. 351
7.2.3. Bezpośredni skutek decyzji Organu Rozstrzygania Sporów stwierdzających naruszenie norm WTO | str. 360
7.2.4. Odpowiedzialność odszkodowawcza za działania legalne Unii Europejskiej związane z przyjęciem środków prawnych sprzecznych z normami WTO | str. 371

Rozdział VIII
Zbieg odpowiedzialności Unii Europejskiej i państw członkowskich za szkody wyrządzone jednostce | str. 378

8.1. Kwestia zbiegu odpowiedzialności Unii Europejskiej i państw członkowskich | str. 378
8.2. Właściwość jurysdykcyjna sądów w przypadku zbiegu podstaw odpowiedzialności | str. 381
8.3. Zasady proceduralne w przypadku zbiegu odpowiedzialności Unii Europejskiej i państw członkowskich | str. 382
8.3.1. Zasada wyczerpania krajowych środków ochrony prawnej | str. 382
8.3.2. Zasada wyczerpania skutecznych krajowych środków ochrony prawnej | str. 386
8.3.3. Model postępowania w przypadku zbiegu odpowiedzialności Unii Europejskiej i państw członkowskich | str. 389
8.4. Implementacja przez państwo członkowskie aktów prawa unijnego uznanych następnie za nieważne | str. 392
8.4.1. Roszczenia restytucyjne a roszczenia odszkodowawcze | str. 397
8.4.2. Roszczenia o zwrot środków pieniężnych nienależnie wymierzonych lub pobranych przez organy państwa członkowskiego | str. 398
8.4.3. Roszczenia o wypłatę należnych świadczeń lub wydanie środków prawnych | str. 402
8.4.4. Szkoda wynikająca z czynu niedozwolonego | str. 404
8.4.5. Szkody dodatkowe | str. 406
8.5. Wspólne działania Unii Europejskiej i państw członkowskich | str. 407
8.6. Roszczenia regresowe pomiędzy państwem członkowskim a Unią Europejską | str. 411
8.7. Zasady ogólne wspólne dla systemów prawnych państw członkowskich w przypadku zbiegu odpowiedzialności dwóch lub więcej podmiotów | str. 415
8.8. Zasady prawa międzynarodowego dotyczące odpowiedzialności państw za działania organizacji międzynarodowych | str. 419
8.9. Zbieg odpowiedzialności państwa członkowskiego i Unii Europejskiej z tytułu naruszenia Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności | str. 423

Rozdział IX
Zbieg odpowiedzialności w przypadku niewłaściwego nadzoru Komisji nad wykonywaniem prawa unijnego przez państwa członkowskie | str. 429

9.1. Niewłaściwy nadzór Komisji nad wykonywaniem prawa unijnego przez państwo członkowskie | str. 429
9.2. Skarga Komisji przeciwko państwu członkowskiemu dotycząca uchybienia zobowiązaniom wynikającym z traktatów | str. 430
9.3. Skarga Komisji przeciwko państwu członkowskiemu w przedmiocie nałożenia sankcji finansowych | str. 437
9.4. Postępowanie w zakresie pomocy publicznej przyznanej przez państwa członkowskie | str. 440

Podsumowanie | str. 445

Wykaz skarg wniesionych w latach 1960-2015, w których sądy unijne przyznały odszkodowanie | str. 469

Bibliografia | str. 475