Wykaz skrótów ............................................................................................................. 17
Od autorki ..................................................................................................................... 25
Wprowadzenie. Wokół koncepcji wiktymologii ................................................... 29
Część pierwsza. GENEZA I CHARAKTERYSTYKA ZJAWISKA WIKTYMIZACJI KRYMINALNEJ
Rozdział 1. Badania wiktymizacyjne – istota i znaczenie ........................................................ 45
Rozdział 2. Koncepcje wiktymizacji kryminalnej ..................................................................... 51
2.1. Koncepcja ofiary przyspieszającej przestępstwo i inne mające za podstawę jej charakterystyki osobiste i zachowania .............................. 51
2.2. Koncepcje stylu życia i rutynowej aktywności oraz inne bazujące na czynnikach
sytuacyjnych .......................................................................... 57
Część druga. SKUTKI PRZESTĘPSTWA DLA OFIARY I ICH PRZEZWYCIĘŻANIE
Rozdział 3. Przeciwdziałanie negatywnym skutkom wiktymizacji kryminalnej zamiast obwiniania ofiary ......................................................................................... 65
Rozdział 4. Rodzaje i charakterystyka negatywnych skutków przestępstw ......................... 69
4.1. Wiktymizacja pierwotna ................................................................................ 69
4.2. Dalsza wiktymizacja ........................................................................................ 73
4.2.1. Wiktymizacja wtórna ......................................................................... 73
4.2.2. Wiktymizacja ponowna i wielokrotna ............................................ 76
Rozdział 5. Pokonywanie skutków wiktymizacji kryminalnej – wzorce zachowań ........... 79
Rozdział 6. Ruch na rzecz ofiar przestępstw ............................................................................... 81
Część trzecia. MIĘDZYNARODOWE POWSZECHNE STANDARDY PRAW OFIAR
Rozdział 7. Standardy Narodów Zjednoczonych ........................................................................ 89
7.1. Deklaracja o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw
i nadużyć władzy ........................................................................ 89
7.2. Projekt konwencji o sprawiedliwości i wsparciu dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy ......... 92
7.3. Podstawowe zasady dotyczące stosowania programów sprawiedliwości naprawczej w sprawach karnych .................................................................... 96
Rozdział 8. Standardy Rady Europy .............................................................................................. 101
8.1. Konwencja o kompensacji dla ofiar przestępstw popełnionych z użyciem przemocy ............. 101
8.2. Wybrane rekomendacje Komitetu Ministrów ............................................. 103
8.2.1. Rekomendacja nr R (83)7 w sprawie udziału społeczeństwa w polityce karnej .......... 103
8.2.2. Rekomendacja nr R (85)11 w sprawie pozycji ofiary w prawie i procesie karnym ........... 104
8.2.3. Rekomendacja nr R (97)13 odnosząca się do zastraszania świadków i praw do obrony ....... 105
8.2.4. Rekomendacja nr R (98)1 w sprawie mediacji rodzinnej .............. 107
8.2.5. Rekomendacja nr R (99)19 dotycząca mediacji w sprawach karnych .......... 108
8.2.6. Rekomendacja Rec (2005)9 o ochronie świadków i osób współpracujących z wymiarem sprawiedliwości ................ 111
8.2.7. Rekomendacja Rec (2006)8 w sprawie pomocy dla ofiar przestępstw ........... 113
Rozdział 9. Standardy Unii Europejskiej ..................................................................................... 117
9.1. Dyrektywa 2012/29/UE ustanawiająca normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw ................................................. 117
9.1.1. Geneza .................................................................................................. 117
9.1.2. Ogólna charakterystyka ..................................................................... 119
9.1.3. Informowanie ...................................................................................... 121
9.1.4. Wsparcie ogólne i specjalistyczne ..................................................... 123
9.1.5. Zawiadomienie o przestępstwie ........................................................ 125
9.1.6. Decyzja zobowiązująca sprawcę do wyrównania ofierze szkód ................. 126
9.1.7. Bezpieczne usługi sprawiedliwości naprawczej .............................. 127
9.1.8. Indywidualna ocena szczególnych potrzeb ofiar w zakresie ochrony ............... 129
9.1.9. Ochrona prywatności ......................................................................... 133
9.1.10. Szkolenia osób mających kontakty z ofiarami ................................ 134
9.2. Projekt uzupełnienia dyrektywy 2012/29/UE ............................................. 135
9.3. Dyrektywa 2004/80/WE odnosząca się do kompensaty dla ofiar przestępstw ............. 135
9.4. Środki ochrony w sytuacjach transgranicznych ......................................... 138
9.4.1. Dyrektywa 2011/99/UE w sprawie europejskiego nakazu ochrony ............. 138
9.4.2. Rozporządzenie (UE) nr 606/2013 sprawie wzajemnego uznawania środków ochrony o charakterze cywilnym ................ 142
9.5. Dyrektywa (UE) 2016/680 w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych przez właściwe organy do celów zapobiegania przestępczości, prowadzenia postępowania przygotowawczego, wykrywania i ścigania czynów zabronionych i wykonywania kar.................................................................. 146
Część czwarta. MIĘDZYNARODOWE STANDARDY PRAW NIEKTÓRYCH OFIAR SZCZEGÓLNIE WRAŻLIWYCH
Rozdział 10. Ofiary pogwałceń międzynarodowego prawa praw człowieka i międzynarodowego prawa humanitarnego ......................................................... 151
10.1. Ofiary zbrodni podlegających kompetencji Międzynarodowego Trybunału Karnego ........... 151
10.1.1. Katalog zbrodni ................................................................................... 151
10.1.2. Prawa w postępowaniu ....................................................................... 154
10.2. Podstawowe zasady Narodów Zjednoczonych dotyczące zadośćuczynienia i reparacji........................................................................... 157
Rozdział 11. Ofiary tortur ....................................................................................... 159
11.1. Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania ................ 159
11.2. Protokół fakultatywny do konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania ............. 161
11.3. Dobrowolny Fundusz Narodów Zjednoczonych dla Ofiar Tortur ........... 162
11.4. Europejska konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu ............................................... 163
Rozdział 12. Ofiary terroryzmu ............................................................................. 165
12.1. Dokumenty Narodów Zjednoczonych.......................................................... 165
12.2. Konwencja Rady Europy o zapobieganiu terroryzmowi ............................ 167
12.3. Wytyczne Komitetu Ministrów Rady Europy dotyczące ochrony ofiar aktów
terrorystycznych ................................................................................... 168
12.4. Dyrektywa (UE) 2017/541 w sprawie zwalczania terroryzmu .................. 169
Rozdział 13. Ofiary handlu ludźmi, zwłaszcza kobiety i dzieci ................................................ 173
13.1. Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zwalczania handlu ludźmi i eksploatacji prostytucji .................................................................... 173
13.2. Protokół fakultatywny do konwencji o prawach dziecka w sprawie handlu dziećmi, dziecięcej prostytucji i dziecięcej pornografii ................ 174
13.3. Konwencja Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej ...................................................................... 175
13.4. Protokół o zapobieganiu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniający konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej................................................................................................. 176
13.5. Protokół przeciwko przemytowi migrantów drogą lądową, morską i powietrzną uzupełniający Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości
zorganizowanej .................. 178
13.6. Konwencja Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi ................ 179
13.7. Dyrektywa 2004/81/WE w sprawie dokumentu pobytowego wydawanego obywatelom państw trzecich, którzy są ofiarami handlu ludźmi lub wcześniej byli przedmiotem działań ułatwiających nielegalną imigrację, którzy współpracują z właściwymi organami................................. 181
13.8. Dyrektywa 2011/36/UE w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar .......................................... 183
Rozdział 14. Dzieci będące ofiarami przestępstw ........................................................................ 187
14.1. Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawach dziecka .......................... 187
14.2. Wytyczne Narodów Zjednoczonych dotyczące wymiaru sprawiedliwości w sprawach, w których ofiarami i świadkami przestępstw są dzieci........................................................................... 188
14.3. Pornografia dziecięca w konwencji Rady Europy o cyberprzestępczości ...... 189
14.4. Konwencja Rady Europy o ochronie dzieci przed seksualnym wykorzystywaniem i niegodziwym traktowaniem w celach seksualnych ............................................................................... 190
14.5. Wytyczne Komitetu Ministrów Rady Europy dotyczące wymiaru sprawiedliwości przyjaznego dzieciom ......................................................... 193
14.6. Dyrektywa 2011/93/UE w sprawie zwalczania niegodziwego traktowania w celach seksualnych i wykorzystywania seksualnego dzieci oraz pornografii dziecięcej ......................... 195
Rozdział 15. Kobiety jako ofiary przemocy ................................................................................... 201
15.1. Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji
kobiet ............................................................................. 201
15.2. Konwencja Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej ................................................................ 204
Rozdział 16. Ofiary przestępstw z nienawiści .......................................................................... 213
16.1. Międzynarodowa konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji
rasowej .................................................................................... 213
16.2. Protokół dodatkowy do konwencji Rady Europy o cyberprzestępczości dotyczący penalizacji czynów o charakterze rasistowskim lub ksenofobicznym popełnionych przy użyciu systemów komputerowych ........................................ 215
16.3. Rekomendacja nr R (97)20 Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawie
„mowy nienawiści” ....................................................................... 215
16.4. Rekomendacja CM/Rec (2010)5 Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawie środków zwalczania dyskryminacji opartej na orientacji seksualnej lub tożsamości płciowej ................ 216
16.5. Decyzja ramowa Rady 2008/913/WSiSW w sprawie zwalczania pewnych przejawów rasizmu i ksenofobii za pomocą środków karnych .................... 218
Rozdział 17. Ofiary z niepełnosprawnościami – konwencja Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych ........................................................................ 221
Rozdział 18. Cudzoziemcy będący ofiarami niektórych przestępstw jako osoby wymagające szczególnego traktowania ................................................................... 225
18.1. Dyrektywa 2008/115/WE w sprawie wspólnych norm i procedur stosowanych przez państwa członkowskie w odniesieniu do powrotów nielegalnie przebywających obywateli państw
trzecich ............................. 225
18.2. Dyrektywa 2013/33/UE w sprawie ustanowienia norm dotyczących przyjmowania wnioskodawców ubiegających się o ochronę międzynarodową (wersja przekształcona) ............ 227
Rozdział 19. Ofiary korupcji, prania brudnych pieniędzy oraz fałszowania i oszustw związanych z bezgotówkowymi środkami płatniczymi ...................................... 231
19.1. Konwencja Narodów Zjednoczonych przeciwko korupcji ........................ 231
19.2. Projekt dyrektywy w sprawie zwalczania fałszowania i oszustw związanych z bezgotówkowymi środkami płatniczymi ............................ 232
Rozdział 20. W poszukiwaniu sprawiedliwości dla ofiar przestępstw ..................................... 235
20.1. Sprawiedliwość, ale jaka? ................................................................................ 235
20.2. Prawa ofiar versus prawa sprawców w procesie karnym ............................ 241
Część piąta. OFIARY PRZESTĘPSTW W POLSCE
Rozdział 21. Pokrzywdzony w publicznoskargowym procesie karnym .................................. 249
21.1. Pokrzywdzony, osoba najbliższa, strona zastępcza i strona nowa oraz inne podstawowe
pojęcia ........................................................................ 249
21.2. Uwzględnianie prawnie chronionych interesów pokrzywdzonego przy jednoczesnym poszanowaniu jego godności ...................................... 254
21.3. Prawo do informacji ........................................................................................ 256
21.4. Zawiadomienie o przestępstwie ..................................................................... 259
21.5. Prawo do zaskarżenia decyzji o nieściganiu ................................................ 262
21.6. Wniosek o ściganie .......................................................................................... 262
21.7. Prawo do tłumaczenia ..................................................................................... 264
21.8. Postępowanie mediacyjne ............................................................................... 264
21.9. Pokrzywdzony jako świadek .......................................................................... 273
21.10. Zwrot kosztów związanych z udziałem w postępowaniu ......................... 275
21.11. Nieodpłatna pomoc prawna ......................................................................... 275
21.12. Prawa w postępowaniu przygotowawczym ................................................ 279
21.13. Skarga subsydiarna ......................................................................................... 281
21.14. Prawa w postępowaniu sądowym ................................................................ 283
21.14.1. Status procesowy ................................................................................. 283
21.14.2. Prawa oskarżyciela posiłkowego w razie wycofania aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego ..................................... 284
21.14.3. Pozostałe prawa oskarżyciela posiłkowego ..................................... 284
21.14.4. Pokrzywdzony nieposiadający statusu strony procesowej ........... 285
21.14.5. Konsensualne sposoby zakończenia postępowania karnego ....... 286
21.14.6. Postępowania odwoławcze ................................................................ 287
21.15. Udział przedstawiciela społecznego ............................................................ 288
21.16. Skarga na przewlekłość postępowania ........................................................ 290
Rozdział 22. Środki ochrony w postępowaniu karnym ............................................................... 293
22.1. Funkcja ochronna zatrzymania i środków zapobiegawczych ................... 293
22.2. Świadek incognito, okazanie uniemożliwiające identyfikację, anonimizacja danych o miejscu zamieszkania i o miejscu pracy oraz utajnienie zeznań ........................... 294
22.3. Przesłuchanie na odległość oraz pod nieobecność publiczności lub oskarżonego .............. 296
22.4. Środki ochrony fizycznej ................................................................................. 300
Rozdział 23. Środki specjalnej ochrony w postępowaniu karnym niektórych pokrzywdzonych szczególnie wrażliwych .............................................................. 307
23.1. Zatrzymanie i środki zapobiegawcze służące ochronie pokrzywdzonych przemocą w rodzinie oraz niektórych innych pokrzywdzonych szczególnie wrażliwych ................................................... 307
23.2. Tryb przesłuchania niektórych małoletnich pokrzywdzonych i niektórych małoletnich
świadków .............................................................. 309
23.3. Tryb przesłuchania i zasady postępowania z pokrzywdzonymi przestępstwami o charakterze seksualnym ................................................. 313
23.4. O (nie)wdrożeniu instytucji indywidualnej oceny służącej ustaleniu szczególnych potrzeb ofiar w zakresie ochrony .......................................... 316
Rozdział 24. Reakcje karne uwzględniające interesy pokrzywdzonego .................................. 323
24.1. Starania dotyczące naprawienia szkody ....................................................... 323
24.2. Porozumienie się w kwestii naprawienia szkody lub zadośćuczynienia ........ 324
24.3. Środki kompensacyjne i obowiązki probacyjne o charakterze kompensacyjnym ............... 325
24.3.1. Bezpośrednia i pośrednia funkcja kompensacyjna prawa karnego ....................... 325
24.3.2. Środki kompensacyjne ....................................................................... 326
24.3.3. Naprawienie szkody lub zadośćuczynienie jako warunek konsensualnego zakończenia postępowania karnego ................... 329
24.3.4. Obowiązki probacyjne o charakterze kompensacyjnym .............. 329
24.3.5. Konsekwencje niewykonania środków kompensacyjnych lub obowiązków probacyjnych o charakterze kompensacyjnym............................................ 331
24.3.6. Zabezpieczenie majątkowe i egzekucja roszczeń zasądzonych na rzecz
pokrzywdzonego ................................................................. 332
24.4. Nawiązki i świadczenia pieniężne orzekane na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej ..................... 334
24.5. Środki karne i obowiązki probacyjne o charakterze ochronnym ............ 337
24.5.1. Środki karne o charakterze ochronnym ......................................... 337
24.5.2. Obowiązki probacyjne o charakterze ochronnym ........................ 341
24.6. Funkcja ochronna środków zabezpieczających ........................................... 343
24.7. Regulacje wykonawcze dotyczące skazanych o zaburzonych preferencjach seksualnych oraz niektórych innych ich kategorii ............. 345
24.8. Europejski nakaz ochrony .............................................................................. 346
Rozdział 25. Perspektywa pokrzywdzonego w procesie kryminalizacji i penalizacji .......... 349
25.1. Kwestia wykonania niektórych zobowiązań międzynarodowych ........... 349
25.1.1. Tortury .................................................................................................. 349
25.1.2. Terroryzm ............................................................................................ 351
25.1.3. Handel ludźmi i niewolnictwo .......................................................... 352
25.1.4. Seksualne wykorzystywanie małoletnich ....................................... 354
25.1.5. Przemoc wobec kobiet ........................................................................ 356
25.1.6. Przestępstwa z nienawiści .................................................................. 357
25.2. Niektóre nowe i zmodyfikowane typy przestępstw .................................... 360
25.2.1. Poszerzenie katalogu przestępstw przeciwko wolności ................ 360
25.2.2. Przestępstwo uchylania się od obowiązku alimentacyjnego ........ 361
25.2.3. Ochrona interweniujących świadków .............................................. 362
25.3. Zaostrzanie ustawowego wymiaru kary ....................................................... 363
25.3.1. Populizm penalny – stała tendencja, która się nasila .................... 363
25.3.2. Wypadki komunikacyjne .................................................................. 365
25.3.3. Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności ....... 367
25.3.4. Stan zdrowia pokrzywdzonego jako dyrektywa wymiaru kary .. 371
25.3.5. Inne przykłady nasilania represyjności polityki karnej ................ 373
25.3.6. Powrót do dyrektywy negatywnej prewencji generalnej .............. 374
25.4. Zachowanie się pokrzywdzonego i jego karnomaterialne znaczenie ...... 375
25.4.1. Konkretne rozwiązania Kodeksu karnego uwzględniające zachowanie się pokrzywdzonego...................................................... 375
25.4.2. Zachowanie się pokrzywdzonego jako samoistna dyrektywa wymiaru kary .................... 382
Rozdział 26. Pokrzywdzony w postępowaniu prywatnoskargowym ....................................... 391
26.1. Katalog przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego ......................... 391
26.2. Ingerencja prokuratora i jej następstwa ........................................................ 392
26.3. Akt oskarżenia oskarżyciela prywatnego ..................................................... 393
26.4. Posiedzenie pojednawcze versus postępowanie mediacyjne ..................... 393
26.5. Szczególne regulacje dotyczące zniesławienia i zniewagi .......................... 394
Rozdział 27. Pokrzywdzony w innych postępowaniach szczególnych ..................................... 397
27.1. Postępowanie nakazowe ................................................................................. 397
27.2. Postępowanie przyspieszone .......................................................................... 397
27.3. Postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych ................... 398
Rozdział 28. Pokrzywdzony w postępowaniu w sprawach nieletnich ...................................... 401
28.1. Przedmiot i istota postępowania w sprawach nieletnich ........................... 401
28.2. Uprawnienia procesowe .................................................................................. 403
28.3. Środki ochrony w postępowaniu ................................................................... 404
28.4. Postępowanie mediacyjne ............................................................................... 405
28.5. Środki wychowawcze wobec nieletniego i zobowiązania rodziców na rzecz
pokrzywdzonego .............................................................................. 407
Rozdział 29. Specjalne środki ochrony przed sprawcami stwarzającymi zagrożenie
dla innych osób ............................................................................................................. 409
29.1. Postępowanie wobec niektórych osób z zaburzeniami psychicznymi ..... 409
29.2. Przeciwdziałanie zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym ......... 411
Rozdział 30. Cywilnoprawne instrumenty ochrony interesów ofiar przestępstw ................. 417
30.1. Czyny niedozwolone ........................................................................................ 417
30.2. Ochrona dóbr osobistych ................................................................................ 420
30.3. Zawiadomienie prokuratora ........................................................................... 421
30.4. Zawiadomienie sądu opiekuńczego .............................................................. 422
30.5. Mediacja (ze szczególnym uwzględnieniem mediacji w sprawach rodzinnych) ................. 422
30.6. Wzajemne uznawanie środków ochrony w sprawach cywilnych ............. 428
Rozdział 31. Kompensata od państwa ....................................................................... 431
31.1. Fundacja Pomocy Ofiarom Przestępstw – quasi-państwowy fundusz kompensacyjny ........ 431
31.2. Państwowa kompensata przysługująca ofiarom niektórych czynów zabronionych ........... 432
Rozdział 32. Pomoc i wsparcie ............................................................................................... 441
32.1. Sieć Pomocy Ofiarom Przestępstw ................................................................ 441
32.2. Fundusz Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej................. 442
32.3. Sektor pozarządowy ........................................................................................ 455
32.4. System wspierania ofiar przemocy w rodzinie ............................................ 459
32.5. Ofiary handlu ludźmi ...................................................................................... 469
32.6. Cudzoziemcy-ofiary niektórych przestępstw jako osoby wymagające
szczególnego traktowania ............................................................................... 471
32.7. Ofiary tortur ..................................................................................................... 473
32.8. Ofiary terroryzmu ............................................................................................ 475
32.9. Ofiary z niepełnosprawnościami ................................................................... 476
Konkluzja. Wiktymologia XXI w. wiktymologią praw ofiar ............................. 479
Bibliografia .................................................................................................................... 493
Indeks rzeczowy ........................................................................................................... 563