Wykaz skrótów | str. 21

Rozdział I

Zagadnienia wstępne | str. 25

1. Dlaczego ubezpieczenia społeczne są takie skomplikowane? | str. 25

1.1.    Jak narodziły się ubezpieczenia społeczne? | str. 25

1.2.    Uwarunkowania demograficzne, ekonomiczne, prawne i społeczne polskiego systemu ubezpieczeń społecznych | str. 25

2. Zabezpieczenie społeczne, ubezpieczenie społeczne, zaopatrzenie społeczne, pomoc społeczna – rozróżnienie podstawowych pojęć | str. 26

2.1.    Zabezpieczenie społeczne | str. 26

2.2.    Ubezpieczenie społeczne | str. 27

              Ubezpieczenie społeczne a ubezpieczenia społeczne | str. 28

2.3.    Zaopatrzenie społeczne | str. 28

              Typowe przypadki świadczeń o charakterze zaopatrzeniowym | str. 28

2.4.    Pomoc społeczna | str. 28

2.5.    Czy ubezpieczenie zdrowotne należy do ubezpieczeń społecznych? | str. 29

3. Charakterystyczne cechy regulacji polskiego systemu ubezpieczeń społecznych jako elementu zabezpieczenia społecznego | str. 30

3.1.    Konstytucja RP jako wzorzec regulacji w sprawach dotyczących zabezpieczenia społecznego | str. 30

3.2.    Kto jest obowiązany do realizowania konstytucyjnych praw podmiotowych? | str. 31

3.3.    Charakterystyka uregulowań dotyczących ubezpieczeń społecznych jako elementu zabezpieczenia społecznego | str. 31

3.4.    Podstawowe akty prawne regulujące funkcjonowanie systemu ubezpieczeń społecznych i system świadczeń z ubezpieczenia społecznego | str. 33

4. Konwencje i umowy międzynarodowe jako źródło międzynarodowego prawa socjalnego | str. 33

4.1.    Podstawowe źródła międzynarodowego prawa zabezpieczenia społecznego | str. 33

4.2.    Karta praw podstawowych Unii Europejskiej | str. 36

5. Prawo unijne. Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego | str. 37

5.1.    Zasada bezpośredniego stosowania norm unijnych | str. 37

5.2.    Zasada swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Unii | str. 37

5.3.    Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego jako instrument służący ochronie interesów pracownika przemieszczającego się wewnątrz Unii. Gdzie szukamy norm koordynujących? | str. 38

5.4.    Zakres podmiotowy i przedmiotowy rozporządzenia nr 883/2004 | str. 39

5.5.    Podstawowe zasady koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego | str. 40

5.5.1.   Zasada jedności stosowanego ustawodawstwa | str. 40

5.5.2.   Zasada sumowania okresów ubezpieczenia (zatrudnienia i zamieszkania) | str. 44

5.5.3.   Zasada równego traktowania | str. 44

5.5.4.   Zasada zachowania praw nabytych (transferu) | str. 44

5.5.5.   Zasada równego traktowania świadczeń, dochodów, okoliczności i zdarzeń | str. 44

6. Pytania | str. 45

Rozdział II

Zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym | str. 47

1. Zakres przedmiotowy ustawy z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych | str. 47

1.1.    Co tam znajdziemy? | str. 47

1.2.    Zasada równego traktowania wszystkich ubezpieczonych bez względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, stan cywilny i rodzinny (art. 2a u.s.u.s.) | str. 48

1.3.    Rodzaje ubezpieczeń społecznych wyodrębnione w polskim prawie ubezpieczeń (art. 1 u.s.u.s.) | str. 49

1.4.    Podmioty realizujące zadania z zakresu ubezpieczeń społecznych (art. 3 ust. 1 u.s.u.s.) | str. 49

1.4.1.   Zakład Ubezpieczeń Społecznych – status | str. 49

1.4.2.   Fundusze emerytalne i towarzystwa emerytalne | str. 50

1.4.3.   Rodzaje funduszy emerytalnych | str. 51

1.4.4.   Płatnicy składek | str. 51

1.5.    Co oznacza pojęcie ubezpieczonego? | str. 52

1.5.1.   Definicja zawarta w ustawie systemowej | str. 52

1.5.2.   Status osób, które w dniu wejścia w życie ustawy systemowej i po tej dacie nie podlegały ubezpieczeniu | str. 53

2. Obowiązkowe ubezpieczenia emerytalne i rentowe | str. 53

2.1.    Podstawowe zasady podlegania obowiązkowym (przymusowym) ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym | str. 53

2.2.    Zamknięty katalog podmiotów podlegających obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym oraz okresy podlegania temu obowiązkowi (art. 6 i 13 u.s.u.s.) | str. 54

2.3.    Kim jest osoba współpracująca? | str. 86

2.4.    Istotne znaczenie kwalifikacji stosunku prawnego łączącego strony umowy | str. 88

3. Zbieg tytułów do ubezpieczeń emerytalnego i rentowych | str. 89

3.1.    Umowa o pracę jako tytuł do obowiązkowych ubezpieczeń emerytalnego i rentowych i rozszerzona definicja pracownika (art. 9 ust. 1, art. 8 ust. 2a u.s.u.s.) | str. 89

3.2.    Bezwzględne tytuły do ubezpieczenia łączące się z obowiązkiem ubezpieczenia każdego z nich i brakiem możliwości zwolnienia z takiego obowiązku (art. 9 ust. 1 u.s.u.s.) | str. 91

3.2.1.   Obowiązkowe podleganie ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym w przypadku osób wykonujących pracę, realizujących umowę agencyjną, zlecenia, inną umowę o świadczenie usług, do której stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, umowy o dzieło na rzecz pracodawcy, z którym łączy ich stosunek pracy i na rzecz innych szczególnych podmiotów (art. 9 ust. 1 u.s.u.s.) | str. 92

3.2.2.   Uzależnienie obowiązku ubezpieczeń emerytalnego i rentowych z innych tytułów – nie bezwzględnych, ale tzw. ogólnych – od podstawy wymiaru składek z tytułu bezwzględnego (stosunku pracy, członkostwa w spółdzielni itd.) | str. 93

3.3.    Status osoby spełniającej warunki do objęcia obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi z kilku tytułów, z których żaden nie jest bezwzględnym tytułem ubezpieczenia (art. 9 ust. 2 i 2c u.s.u.s.) | str. 95

3.3.1.   Szczególna rola tytułu, który powstał najwcześniej | str. 95

3.3.2.   Szczególny skutek wysokości podstawy wymiaru składek (art. 9 ust. 2a u.s.u.s.) | str. 96

3.3.3.   Osoba wykonująca pracę nakładczą (art. 9 ust. 2b) | str. 97

3.3.4.   Najniższe a minimalne wynagrodzenie | str. 98

3.3.5.   Prowadzący kilka rodzajów działalności pozarolniczej (art. 9 ust. 3 u.s.u.s.) | str. 98

3.3.6.   Emeryci i renciści | str. 98

3.3.7.   Pobierający zasiłek macierzyński i zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego (art. 9 ust. 1c, 1d, 1e i 6b u.s.u.s.) | str. 100

4. Dobrowolne ubezpieczenia emerytalne i rentowe | str. 100

4.1.    Objęcie dobrowolnymi ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi na podstawie art. 7 u.s.u.s. | str. 100

4.2.    Dobrowolne ubezpieczenie wynikające ze zbiegu tytułów (art. 9 u.s.u.s.) | str. 101

4.3.    Praktyczne skutki przystąpienia do dobrowolnych ubezpieczeń emerytalnego i rentowych (art. 10 u.s.u.s.) | str. 102

4.4.    Dobrowolne ubezpieczenie w okresie zawieszenia wykonywania działalności gospodarczej przez osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą (art. 36a u.s.u.s.) | str. 102

5. Ubezpieczenie chorobowe | str. 102

5.1.    Cel ubezpieczenia, narzędzia ochrony | str. 102

5.1.1.   Świadczenia przewidziane w ustawie o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa – kompleksowy system pomocy pieniężnej | str. 103

5.1.2.   Kto ustala prawo do zasiłków określonych w ustawie, wysokość zasiłków i dokonuje ich wypłaty? | str. 104

5.1.3.   Kiedy przedawnia się roszczenie o wypłatę zasiłków? | str. 104

5.1.4.   Czy można kontrolować korzystających z zasiłków? | str. 105

5.2.    Podmioty podlegające obowiązkowemu ubezpieczeniu chorobowemu (art. 11 ust. 1 u.s.u.s.) | str. 105

5.3.    Podmioty uprawnione do objęcia dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym na swój wniosek (art. 11 ust. 2 u.s.u.s.) | str. 106

5.4.    Zasiłek chorobowy | str. 107

5.4.1.   Komu i kiedy przysługuje (art. 4, art. 6 ust. 1,
art. 7 u.ś.p.u.s.) | str. 107

5.4.2.   Jak długo zasiłek chorobowy przysługuje (art. 8 i 9, art. 12 ust. 3 u.ś.p.u.s.) | str. 108

5.4.3.   Okresy, za które zasiłek chorobowy nie przysługuje, ponieważ ochrona ubezpieczeniowa jest wyłączona, a prawo nie powstaje (okresy wyłączenia – art. 12 ust. 2 u.ś.p.u.s.) | str. 109

5.4.4.   Okresy po ustaniu tytułu ubezpieczenia, za które zasiłek chorobowy nie przysługuje (dotyczy to niezdolności powstałej w czasie trwania i po ustaniu tytułu ubezpieczenia – art. 13 ust. 1 i 2 u.ś.p.u.s.) | str. 110

5.4.5.   Okresy pozbawienia prawa do zasiłku chorobowego (art. 14, 15, 16 i art. 17 ust. 2 u.ś.p.u.s.) | str. 111

5.4.6.   Okresy utraty prawa do zasiłku chorobowego (art. 17 ust. 1 i 2 u.ś.p.u.s.) | str. 111

5.4.7.   Obowiązek dostarczenia zaświadczenia lekarskiego | str. 113

5.4.8.   Wysokość zasiłku (art. 11 ust. 1 i 2 u.ś.p.u.s.) | str. 114

5.4.9.   Co to jest podstawa wymiaru zasiłku i jak ją obliczyć? | str. 114

5.5.    Świadczenie rehabilitacyjne | str. 117

5.6.    Zasiłek wyrównawczy | str. 118

5.7.    Zasiłek macierzyński (art. 29–31 u.ś.p.u.s.) | str. 119

5.7.1.   Komu i jak długo przysługuje zasiłek macierzyński? | str. 119

5.7.2.   Wysokość zasiłku macierzyńskiego | str. 121

5.8.    Zasiłek opiekuńczy | str. 123

5.8.1.   Komu przysługuje zasiłek opiekuńczy? (art. 32 ust. 1 i 2, art. 32a u.ś.p.u.s.) | str. 123

5.8.2.   Przez jaki okres i w jakich warunkach przysługuje zasiłek opiekuńczy? | str. 124

5.8.3.   Wysokość zasiłku | str. 125

6. Ubezpieczenie wypadkowe | str. 125

6.1.    Cel ubezpieczenia | str. 125

6.2.    Podmioty podlegające obowiązkowemu ubezpieczeniu wypadkowemu | str. 126

              Podmioty podlegające obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym wyłączone przez ustawodawcę z ubezpieczenia wypadkowego (art. 12 ust. 2 u.s.u.s.) | str. 126

6.3.    Jakie zdarzenie wyczerpuje znamiona wypadku przy pracy? | str. 127

6.3.1.   Zdarzenia zrównane z wypadkiem przy pracy w zakresie uprawnienia do świadczeń określonych w ustawie (art. 3 ust. 2 u.u.s.w.p.) | str. 129

6.3.2.   Kto i w jakim trybie stwierdza wypadek przy pracy? | str. 130

6.4.    Co nazywamy chorobą zawodową? | str. 130

              Kto i w jakim trybie stwierdza istnienie choroby zawodowej? | str. 131

6.5.    Świadczenia przewidziane w ustawie przysługujące z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej | str. 132

6.5.1.   Zasiłek chorobowy | str. 132

6.5.2.   Świadczenie rehabilitacyjne | str. 133

6.5.3.   Zasiłek wyrównawczy | str. 133

6.5.4.   Jednorazowe odszkodowanie | str. 133

6.5.5.   Jednorazowe odszkodowanie dla członków rodziny zmarłego wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej | str. 134

6.5.6.   Renta z tytułu niezdolności do pracy | str. 135

6.5.7.   Renta szkoleniowa | str. 136

6.5.8.   Renta rodzinna | str. 136

6.5.9.   Dodatek do renty rodzinnej | str. 136

6.5.10. Dodatek pielęgnacyjny | str. 137

6.5.11. Pokrycie kosztów leczenia z zakresu stomatologii i szczepień ochronnych oraz zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne (art. 6 ust. 1 pkt 11 u.u.s.w.p.) | str. 137

6.5.12. Czy zadłużenie z tytułu składek na ubezpieczenie wypadkowe wpływa na możliwość uzyskania świadczeń? | str. 137

6.5.13. Uszczerbek na zdrowiu w rozumieniu ustawy (art. 11 ust. 2 i 3 u.u.s.w.p.) | str. 138

6.6.    Okoliczności wyłączające prawo do świadczeń na rzecz ubezpieczonego (art. 21 ust. 1 i 2 u.u.s.w.p.) | str. 138

              Czy ubezpieczony może zataić okoliczności wyłączające prawo do świadczeń? (art. 21 ust. 3–5 u.u.s.w.p.) | str. 140

6.7.    Kiedy ZUS wydaje decyzję o odmowie świadczenia z tytułu wypadku przy pracy? (art. 22 ust. 1 u.u.s.w.p.) | str. 140

6.8.    Zbieg prawa do świadczeń (art. 24–26 u.u.s.w.p.) | str. 141

6.9.    Wypadki powstałe w innych okolicznościach niż wymienione w ustawie wypadkowej | str. 142

7. Kiedy ustają ubezpieczenia? | str. 143

7.1.    Ustanie dobrowolnych ubezpieczeń emerytalnego, rentowych i chorobowego na wniosek | str. 143

7.2.    Ustanie dobrowolnych ubezpieczeń emerytalnego, rentowych i chorobowego z mocy prawa (art. 14 ust. 2 u.s.u.s.) | str. 143

              Czy Zakład może wyrazić zgodę na opłacenie składki po terminie? (uchylony art. 14 ust. 2 pkt 2 u.s.u.s.) | str. 144

8. Pytania | str. 144

Rozdział III

Zasady ustalania i egzekwowania składek na ubezpieczenia społeczne | str. 149

1. Wysokość składki | str. 149

1.1.    Stopy procentowe składek (art. 22 ust. 1 u.s.u.s.) | str. 150

1.2.    Podział składki na ubezpieczenie emerytalne – subkonto | str. 150

2. System finansowania składek, czyli kogo właściwie obciąża składka? | str. 152

2.1.    Składki finansowane w równych częściach z własnych środków przez płatników składek i ubezpieczonych
(art. 16 ust. 1, 1a u.s.u.s.) | str. 152

2.2.    Współudział w finansowaniu składki (art. 16 ust. 1b u.s.u.s.) | str. 153

2.3.    Składki finansowane w całości z własnych środków przez ubezpieczonych (art. 16 ust. 2, 4 i 11) | str. 153

2.4.    Składki finansowane w całości z własnych środków przez płatników składek (art. 16 ust. 1d, 3, 5a, 9a u.s.u.s.) | str. 154

2.5.    Składki finansowane przez płatników składek, ale nie z własnych środków (przykłady) | str. 154

2.6.    Składki finansowane w całości przez budżet państwa | str. 155

2.7.    Szczególny rodzaj finansowania składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe, wypadkowe duchownych podlegających obowiązkowo tym ubezpieczeniom (art. 16 ust. 10 u.s.u.s.) | str. 155

2.8.    Odrębne zasady finansowania składek zatrudnionych osób niepełnosprawnych oraz niepełnosprawnych podejmujących działalność gospodarczą | str. 156

3. Podstawa wymiaru składek | str. 156

3.1.    Przychód jako zasadnicza kategoria służąca wyznaczeniu podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (art. 18 ust. 1 u.s.u.s.) | str. 156

3.2.    Katalog przychodów wyłączonych z podstawy wymiaru składek należnych za okres od 1.01.1999 r. | str. 160

3.3.    Wyznaczanie podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe dla podmiotów szczególnych (art. 18 ust. 4–6, 14–15, art. 18b u.s.u.s.) | str. 162

3.4.    Podstawa wymiaru składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe osób prowadzących działalność pozarolniczą | str. 164

3.5.    Podstawa wymiaru składki osób wykonujących pracę na podstawie umowy agencyjnej, zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, i osób z nimi współpracujących oraz podlegających dobrowolnie ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym na podstawie art. 7 u.s.u.s. | str. 164

3.6.    Preferencyjne zasady ustalania podstawy wymiaru składek (art. 18a–18c u.s.u.s.) | str. 165

3.7.    Górna granica podstawy wymiaru składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe w danym roku kalendarzowym | str. 166

3.8.    Podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie chorobowe i wypadkowe | str. 167

3.9.    Weryfikacja podstawy wymiaru składek | str. 168

3.10. Zmniejszanie podstawy wymiaru składek (art. 18 ust. 9 i 10 u.s.u.s.) | str. 169

4. Odsetki za zwłokę od nieopłaconych w terminie składek (art. 23 u.s.u.s.) | str. 169
5. Opłata dodatkowa (art. 24 ust. 1a–1d u.s.u.s.) | str. 170
6. Przedawnienie należności z tytułu składek | str. 171

6.1.    Terminy przedawnienia | str. 171

              Należności nieulegające przedawnieniu
(art. 24 ust. 5 u.s.u.s.) | str. 172

6.2.    Hipoteka przymusowa (art. 26 u.s.u.s.) | str. 172

6.3.    Zastaw (art. 27 u.s.u.s.) | str. 173

6.4.    Przerwanie biegu przedawnienia | str. 174

6.5.    Zawieszenie biegu przedawnienia | str. 174

6.6.    Odroczenie terminu płatności składek i układ ratalny (art. 29 ust. 1–4 u.s.u.s.) | str. 175

7. Co się dzieje z nienależnie opłaconymi składkami? (nadpłata) | str. 176

7.1.    Skąd płatnik poweźmie wiadomość o kwocie nienależnie opłaconych składek podlegających zwrotowi? | str. 176

7.2.    Jakie działania powinien podjąć płatnik, aby uzyskać zwrot? | str. 177

7.3.    Czy te należności się przedawniają? | str. 177

8. Składka na fundusze pozaubezpieczeniowe (art. 32 u.s.u.s.) | str. 178
9. Umarzanie należności z tytułu składek | str. 178

9.1.    Fakultatywny charakter umorzenia | str. 178

9.2.    Całkowita nieściągalność jako przesłanka umorzenia | str. 179

10. Odpowiedzialność innych osób za należności z tytułu składek oraz odpowiedzialność osób trzecich za zaległości składkowe | str. 180

10.1. Odpowiedzialność innych osób za zobowiązania składkowe | str. 180

10.1.1. Odpowiedzialność małżonka | str. 180

10.1.2. Następstwo prawne powstałe w wyniku łączenia, przekształcenia i przejęcia podmiotów (art. 93, 93a–93c, 93e, 94 o.p.) | str. 181

10.1.3. Odpowiedzialność spadkobierców za zobowiązania składkowe (art. 97 § 1 i 1a, art. 97a § 1–3, art. 98 § 1, art. 98 § 2 pkt 1, 2, 5, 7, art. 100, 101, art. 105 § 1 i 2 o.p.) | str. 182

10.1.4. Odpowiedzialność zapisobiercy (art. 106 o.p.) | str. 183

10.2. Odpowiedzialność osób trzecich za zaległości składkowe | str. 183

10.2.1. Odpowiedzialność rozwiedzionego małżonka płatnika (art. 110 § 1, art. 110 § 2 pkt 2 i § 3 o.p.) | str. 185

10.2.2. Odpowiedzialność członków rodziny płatnika (art. 111 § 1–4 i 5 pkt 1 o.p.) | str. 186

10.2.3. Odpowiedzialność nabywcy przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części (art. 112 § 1–5 o.p.) | str. 186

10.2.4. Odpowiedzialność firmanta (art. 113 o.p.) | str. 187

10.2.5. Odpowiedzialność właściciela, samoistnego posiadacza lub użytkownika wieczystego rzeczy lub prawa, wynajmującego, wydzierżawiającego, strony umowy leasingu i innych o podobnym charakterze (art. 114 o.p.) | str. 188

10.2.6. Odpowiedzialność wspólników spółek prawa cywilnego, jawnych, partnerskich, komplementariuszy spółki komandytowej albo komandytowo-akcyjnej (art. 115 o.p.) | str. 189

10.2.7. Odpowiedzialność członków zarządu spółek kapitałowych (art. 116 o.p.) | str. 190

10.2.8. Odpowiedzialność osoby prawnej przejmującej lub powstałej w wyniku podziału (art. 117 o.p.) | str. 195

10.2.9. Odpowiedzialność zarządcy sukcesyjnego (art. 117d o.p.) | str. 195

10.2.10.             Przedawnienie prawa do wydania decyzji o odpowiedzialności osoby trzeciej i zobowiązania wynikającego z decyzji o odpowiedzialności osoby trzeciej (art. 118 § 1 o.p.) | str. 196

11. Pytania | str. 197

Rozdział IV

Obowiązki ubezpieczonych i płatników składek | str. 199

1. Podstawowe obowiązki związane ze zgłaszaniem do ubezpieczeń, rozliczaniem składek i zasiłków | str. 199
2. Obowiązki ubezpieczonych związane z ustalaniem prawa do świadczeń i ich wysokości (art. 80 pkt 1–5u.s.u.s.) | str. 202

           Czy kiedy ZUS uzna, że utrudniamy wyjaśnianie wszystkich okoliczności sprawy w postępowaniu dotyczącym ustalania prawa do świadczeń i ich wysokości, grożą za to jakieś sankcje? | str. 203

3. Obowiązki płatników składek związane z realizacją uprawnień inspektorów kontroli ZUS (art. 88 u.s.u.s.) | str. 203
4. Czy ZUS może zastępować płatnika w jego obowiązkach i czy istnieje norma kompetencyjna pozwalająca Zakładowi na podejmowanie działań z urzędu? | str. 204
5. Pytania | str. 204

Rozdział V

Postępowanie przed organem rentowym – decyzje Zakładu Ubezpieczeń Społecznych | str. 207

1. Wszczęcie postępowania | str. 207
2. Przebieg i charakterystyka postępowania przed organem rentowym | str. 208
3. Forma decyzji | str. 210
4. Katalog indywidualnych spraw, w których ZUS wydaje decyzje (art. 83 ust. 1 u.s.u.s.) | str. 210
5. Prawo do zaskarżenia decyzji jako realizacja zasady dwuinstancyjności wyrażonej w art. 78 Konstytucji RP | str. 212
6. Interpretacje indywidualne (art. 83d u.s.u.s.) | str. 213
7. Czy zaskarżona decyzja zawsze będzie rozpoznawana przez sąd? | str. 216
8. Szczególna instytucja ponownego rozpoznania sprawy na wniosek lub z urzędu (art. 83a ust. 1 i 2 u.s.u.s.) | str. 217
9. Swoiste instytucje przewidziane w przypadku przedłożenia nowych dowodów lub ujawnienia nowych okoliczności mających wpływ na prawo albo zobowiązanie w sprawach już rozstrzygniętych orzeczeniem właściwego sądu (art. 83a ust. 3 u.s.u.s.) | str. 220
10. Wypłata świadczeń | str. 220

           Czy ZUS ponosi konsekwencje nieterminowego ustalenia prawa do świadczenia albo jego nieterminowej wypłaty? (art. 85 ust. 1 u.s.u.s.) | str. 222

11. Ustawa systemowa jako samodzielna podstawa żądania zwrotu nienależnie pobranych świadczeń z odsetkami ustawowymi za opóźnienie w wysokości i na zasadach określonych w prawie cywilnym | str. 223
12. Pojęcie nienależnie pobranego świadczenia (art. 84 ust. 2 u.s.u.s.) | str. 224

           Jak należy rozumieć obowiązek pouczenia? | str. 226

13. Dochodzenie należności | str. 227

           Czy Zakład może odstąpić od żądania zwrotu należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń? | str. 228

14. Pytania | str. 229

Rozdział VI

Emerytury i renty z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, emerytury kapitałowe i pomostowe | str. 231

1. Podstawowe zasady zreformowanego systemu emerytalnego | str. 231

1.1.    Charakterystyka systemu filarowego | str. 232

1.2.    Zakład Ubezpieczeń Społecznych jako I filar | str. 233

1.3.    Otwarte fundusze emerytalne – II filar | str. 233

              Podstawowe zasady funkcjonowania otwartych funduszy emerytalnych | str. 234

1.4.    Dobrowolne formy przezorności – III filar | str. 236

1.5.    Źródła regulacji | str. 237

2. Zakres przedmiotowy ustawy emerytalnej | str. 238

2.1.    Obszary regulacji | str. 238

2.2.    Świadczenia przysługujące z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych uregulowane ustawą emerytalną | str. 238

3. Okresy składkowe i nieskładkowe jako podstawowe pojęcia stosowane przy ustalaniu warunków nabycia prawa do świadczeń z ubezpieczeń emerytalnego i rentowych | str. 239

3.1.    Okresy składkowe (art. 6 ust. 1 pkt 1–10, ust. 2 pkt 1–17 u.e.r.) | str. 239

              Okresy składkowe bez składki | str. 242

3.2.    Okresy nieskładkowe (art. 7 u.e.r.) | str. 243

3.3.    Okresy uzupełniające (art. 10, 10a u.e.r.) | str. 248

3.4.    Okresy ubezpieczenia za granicą | str. 250

4. Emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych | str. 251

4.1.    Emerytury dla ubezpieczonych urodzonych przed 1.01.1949 r. | str. 251

4.1.1.   Emerytury w wieku podstawowym (art. 27 u.e.r.) | str. 252

4.1.2.   Emerytury z urzędu zamiast pobieranej renty z tytułu niezdolności do pracy (art. 27a u.e.r.) | str. 253

4.1.3.   Emerytury przy obniżonym stażu (art. 28 u.e.r.) | str. 253

4.1.4.   Emerytury wcześniejsze (art. 29–31 u.e.r.) | str. 254

4.1.5.   Emerytury w wieku obniżonym (art. 32, 33 u.e.r.) | str. 255

4.1.6.   Emerytury kolejowe (art. 40–45 i 50 u.e.r.) | str. 258

4.1.7.   Emerytury górnicze | str. 259

4.1.8.   Emerytury wcześniejsze przyznawane na podstawie odrębnych przepisów (art. 30 u.e.r.) | str. 260

4.2.    Emerytury dla ubezpieczonych urodzonych po 31.12.1948 r. a przed 1.01.1969 r. (art. 46 u.e.r.) | str. 261

4.3.    Emerytury przyznawane bez względu na wiek | str. 262

4.3.1.   Emerytura przyznawana na podstawie art. 58 ust. 3 u.ś.r. | str. 262

4.3.2.   Emerytury dla osób opiekujących się dziećmi tzw. specjalnej troski | str. 263

4.3.3.   Emerytury górnicze przyznawane bez względu na wiek (art. 50e u.e.r.) | str. 263

4.3.4.   Emerytury nauczycielskie przyznawane bez względu na wiek (art. 88 KN) | str. 264

4.4.    Emerytury dla ubezpieczonych urodzonych po 31.12.1948 r. (art. 24 i 24a u.e.r.) | str. 265

              Emerytury z urzędu zamiast renty pobieranej z tytułu niezdolności do pracy (art. 24a u.e.r.) | str. 267

4.5.    Emerytury częściowe | str. 267

4.6.    Rodzicielskie świadczenie uzupełniające (tzw. emerytura matczyna) | str. 268

5. Emerytury pomostowe | str. 269

5.1.    Charakter świadczenia | str. 269

5.2.    Nowe definicje pracy w warunkach szczególnych i o szczególnym charakterze oraz pracownika wykonującego takie prace | str. 270

5.3.    Warunki przyznania emerytury pomostowej (art. 4 pkt 1–6 u.e.p.) | str. 271

5.4.    Rekompensaty | str. 273

6. Renty z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych | str. 274

6.1.    Niezdolność do pracy, niezdolność do samodzielnej egzystencji | str. 274

6.2.    Tryb orzekania o niezdolności do pracy | str. 277

6.3.    Warunki nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy | str. 279

6.3.1.   Wypadek w drodze do pracy lub z pracy (art. 57b u.e.r.) | str. 281

6.3.2.   Warunek posiadania wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego | str. 282

6.3.3.   Warunek powstania niezdolności w okresie objętym ochroną ubezpieczeniową | str. 284

6.3.4.   Przywrócenie prawa do renty (art. 61, 72 u.e.r.) | str. 284

6.4.    Renta szkoleniowa (art. 60 u.e.r.) | str. 285

6.5.    Renta rodzinna | str. 286

6.5.1.   Renta rodzinna dla dzieci zmarłego | str. 287

6.5.2.   Renta rodzinna dla przyjętych na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuków, rodzeństwa i innych dzieci (art. 67 ust. 1 pkt 2 u.e.r.) | str. 288

6.5.3.   Renta rodzinna dla wdowy (wdowca) | str. 290

6.5.4.   Renta rodzinna dla rodziców | str. 292

6.5.5.   Wysokość renty rodzinnej (art. 73, 76 u.e.r.) | str. 292

7. Dodatek pielęgnacyjny, zasiłek pogrzebowy | str. 293

7.1.    Dodatek pielęgnacyjny – komu przysługuje i ile wynosi? | str. 293

7.2.    Zasiłek pogrzebowy | str. 293

7.2.1.   W jakiej sytuacji przysługuje zasiłek pogrzebowy? (art. 77 ust. 1–3 u.e.r.) | str. 293

7.2.2.   Komu przysługuje zasiłek pogrzebowy i w jakiej wysokości? | str. 294

8. Ustalanie wysokości świadczeń | str. 295

8.1.    Pojęcia niezbędne dla zrozumienia procesu ustalania świadczeń | str. 295

8.1.1.   Kwota bazowa | str. 295

8.1.2.   Podstawa wymiaru emerytury i renty | str. 295

8.1.3.   Podstawa wymiaru emerytury dla osoby, która wcześniej miała ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności
do pracy | str. 298

8.1.4.   Podstawa wymiaru emerytury dla osoby, która wcześniej miała ustalone prawo do emerytury | str. 298

8.1.5.   Kapitał początkowy | str. 299

8.1.6.   Podstawa obliczenia emerytury. Wypłata gwarantowana | str. 301

8.1.7.   Pomniejszanie podstawy wymiaru emerytury o sumy wcześniej pobranych emerytur | str. 303

8.2.    Ustalanie wysokości rent | str. 305

8.2.1.   Renta dla osoby całkowicie niezdolnej do pracy (art. 62 ust. 1, 1a, 3, art. 63 ust. 1 u.e.r.) | str. 305

8.2.2.   Renta dla osoby częściowo niezdolnej do pracy (art. 62 ust. 2 u.e.r.) | str. 306

8.3.    Ustalanie wysokości emerytur | str. 306

8.3.1.   Wysokość emerytury dla ubezpieczonych urodzonych przed 1.01.1949 r. i ubezpieczonych urodzonych w latach 1949–1968, którzy spełnili warunki do przyznania emerytury na starych zasadach | str. 306

8.3.2.   Wysokość emerytury dla ubezpieczonych urodzonych po 31.12.1948 r. | str. 309

8.3.3.   Wysokość emerytury mieszanej dla ubezpieczonych urodzonych po 31.12.1948 r. (art. 183 u.e.r.) | str. 310

9. Emerytury kapitałowe | str. 311

9.1.    Zakres przedmiotowy ustawy o emeryturach kapitałowych (art. 1 u.e.k.) | str. 311

9.2.    Rodzaje emerytur kapitałowych, charakterystyka świadczenia | str. 312

9.2.1.   Okresowa emerytura kapitałowa | str. 312

9.2.2.   Dożywotnia emerytura kapitałowa | str. 313

10. Zmiana wysokości świadczeń z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i ponowne ustalenie prawa do świadczeń | str. 314

10.1. Waloryzacja (art. 88–94 u.e.r.) | str. 314

10.2. Dodatkowe roczne świadczenie pieniężne dla emerytów i rencistów | str. 315

10.3. Zmiana wysokości świadczeń uzależnionych od niezdolności do pracy | str. 316

10.4. Zmiana wysokości nowej emerytury z art. 24 i 24a (art. 108 u.e.r.) | str. 316

10.5. Zmiana wysokości renty i emerytury obliczonej na starych 
zasadach | str. 317

10.5.1. Ponowne ustalenie emerytury lub renty od podstawy wymiaru świadczenia ustalonej według reguł art. 15 u.e.r. z zastosowaniem nowej kwoty bazowej do części socjalnej i stażowej | str. 317

10.5.2. Ponowne obliczenie emerytury u osób, wobec których zastosowanie miało ograniczenie wysokości podstawy emerytury do 250% przeciętnego wynagrodzenia | str. 318

10.5.3. Przeliczenie podstawy wymiaru świadczenia (art. 111 u.e.r.) | str. 318

10.5.4. Doliczenie nieuwzględnionych okresów składkowych (art. 112, 113 u.e.r.) | str. 319

10.5.5. Przeliczenie z wyeliminowaniem „lat pustych” | str. 320

10.5.6. Ponowne ustalenie wysokości emerytury zawieszonej od 1.10.2011 r. z powodu kontynuowania zatrudnienia u pracodawcy, na rzecz którego emeryt wykonywał je bezpośrednio przed dniem nabycia prawa do emerytury (art. 194c–194h u.e.r.) | str. 320

10.6. Ponowne ustalenie prawa do świadczeń lub ich wysokości poprzez wzruszenie prawomocnej decyzji rentowej | str. 321

11. Podstawowe zasady ustalania świadczeń objętych ustawą emerytalną i ich wypłaty | str. 326

11.1. Powstanie i ustanie prawa do świadczenia | str. 326

11.2. Zawieszenie prawa do świadczenia | str. 327

11.3. Zmniejszenie prawa do świadczenia | str. 330

11.4. Wstrzymanie i wznowienie wypłaty świadczeń (art. 134 ust. 1, art. 135 u.e.r.) | str. 331

11.5. Wypłata świadczeń niezrealizowanych (art. 136 u.e.r.) | str. 332

11.6. Zwrot nienależnie pobranych świadczeń (art. 138–138a u.e.r.) | str. 333

11.6.1. Pojęcie nienależnie pobranego świadczenia (art. 138 ust. 2 i 3 u.e.r.) | str. 334

11.6.2. Szczególne obowiązki banków | str. 335

11.7. Potrącenia ze świadczeń (art. 139–141 u.e.r.) | str. 337

12. Świadczenia przyznawane w szczególnym trybie finansowane z budżetu państwa | str. 339
13. Pytania | str. 340

Rozdział VII

III filar – indywidualne formy przezorności | str. 343

1. Pracownicze programy emerytalne | str. 343

1.1.    Formy prowadzenia pracowniczych programów emerytalnych (art. 6 ust. 1 u.p.p.e.) | str. 344

1.2.    Jak funkcjonuje pracowniczy program emerytalny? | str. 344

2. Indywidualne konta emerytalne | str. 347
3. Indywidualne konto zabezpieczenia emerytalnego | str. 349
4. Pracownicze plany kapitałowe | str. 351
5. Pytania | str. 354

Rozdział VIII

Inne świadczenia zlecone Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych do wypłaty | str. 357

1. Podstawowe akty prawne | str. 357

1.1.    Świadczenie przedemerytalne | str. 357

1.2.    Renta socjalna | str. 363

1.3.    Nauczycielskie świadczenie kompensacyjne | str. 366

1.4.    Świadczenie uzupełniające dla osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji | str. 369

1.5.    Świadczenie wyrównawcze dla osób uprawnionych do wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad dziećmi | str. 370

1.6.    Świadczenie wyrównawcze dla działaczy opozycji antykomunistycznej oraz osób represjonowanych z powodów politycznych | str. 370

2. Pytania | str. 371

Rozdział IX

Postępowanie sądowe w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych | str. 373

1. Pojęcie sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych | str. 373

1.1.    Definicja ustawowa sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych (art. 476 § 2 i 3 k.p.c.) | str. 374

1.2.    Skarga na bezczynność (art. 4779 § 4 k.p.c.) | str. 374

1.3.    Odwołanie w sprawie decyzji wydanej na skutek rozpoznania wniosku o interpretację | str. 375

1.4.    System orzekania o niepełnosprawności | str. 376

2. Gdzie, jak i kiedy wnieść odwołanie | str. 376

2.1.    Właściwość rzeczowa sądów (art. 4778 § 1 k.p.c.) | str. 376

              Sprawy zastrzeżone do właściwości sądów rejonowych (art. 4778 § 1 k.p.c.) | str. 377

2.2.    Właściwość miejscowa sądów (art. 461 § 2–3 k.p.c.) | str. 377

2.3.    Termin do wniesienia odwołania, wymogi formalne,
treść odwołania | str. 378

3. Strony postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych (art. 476 § 5 pkt 2, art. 47711 § 1 k.p.c.) | str. 381

3.1.    Ubezpieczony (art. 476 § 5 pkt 2 k.p.c.) | str. 381

              Odwołujący się od orzeczenia wojewódzkiego zespołu ds. orzekania o niepełnosprawności | str. 382

3.2.    Inna osoba, której praw i obowiązków dotyczy zaskarżona decyzja | str. 382

3.3.    Organ rentowy (art. 476 § 4 k.p.c.) | str. 383

3.4.    Zainteresowany | str. 383

3.5.    Reprezentacja stron w postępowaniu z zakresu ubezpieczeń społecznych | str. 385

4. Przebieg postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych i jego odrębności | str. 386

4.1.    Wezwanie do usunięcia braków pisma wszczynającego postępowanie i zwrot akt organowi rentowemu (art. 467 k.p.c.) | str. 386

4.2.    Zmiana przez organ rentowy zaskarżonej decyzji przed rozstrzygnięciem sądu (art. 47713 k.p.c.) | str. 388

4.3.    Inne odrębności mające na celu przyspieszenie postępowania | str. 388

4.4.    Odrębności mające na celu ochronę interesów ubezpieczonych | str. 389

5. Rozstrzygnięcie sądu | str. 390

5.1.    Przedmiot rozstrzygnięcia | str. 390

5.2.    Sposoby rozstrzygnięcia | str. 392

5.3.    Zaskarżanie orzeczeń sądu I instancji, nadzwyczajne środki zaskarżenia | str. 395

6. Pytania | str. 395

Rozdział X

Podstawowe informacje o ubezpieczeniu społecznym rolników | str. 397

1. Podstawowe źródło regulacji i jego główne założenia | str. 397
2. Zakres podmiotowy ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników | str. 400

2.1.    Rolnik – definicja ustawowa | str. 400

2.2.    Domownik (art. 6 pkt 2 u.u.s.r.) | str. 401

2.3.    Pomocnik rolnika | str. 402

2.4.    Pojęcie działalności rolniczej i gospodarstwa rolnego | str. 403

2.4.1.   Działalność rolnicza | str. 403

2.4.2.   Gospodarstwo rolne | str. 404

3. Charakter ubezpieczeń | str. 404

3.1.    Powstanie i ustanie ubezpieczenia obowiązkowego | str. 404

3.2.    Powstanie i ustanie ubezpieczenia dobrowolnego | str. 405

4. Ubezpieczenia wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie | str. 406

4.1.    Podmioty podlegające ubezpieczeniu wypadkowemu, chorobowemu i macierzyńskiemu z mocy ustawy (art. 7 ust. 1 u.u.s.r.) | str. 406

4.2.    Podmioty podlegające ubezpieczeniu wypadkowemu, chorobowemu i macierzyńskiemu na wniosek | str. 407

4.3.    Świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego (art. 9 u.u.s.r.) | str. 407

5. Ubezpieczenie emerytalno-rentowe | str. 408

5.1.    Podmioty podlegające ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu z ustawy | str. 408

5.2.    Podmioty podlegające dobrowolnemu ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu na wniosek (art. 16 ust. 2 i 3 u.u.s.r.) | str. 409

5.3.    Świadczenia i uprawnienia z ubezpieczenia emerytalno-rentowego rolników | str. 410

6. Zbieg tytułów do ubezpieczeń (art. 5a, 5b i 5c u.u.s.r.) | str. 411

6.1.    Możliwość wyboru przez rolnika lub domownika prowadzącego pozarolniczą działalność gospodarczą kontynuowania ubezpieczenia rolniczego – warunki | str. 411

6.2.    Możliwość pozostania w ubezpieczeniu rolniczym osób wykonujących pracę na podstawie umowy agencyjnej, zleceniobiorców i członków rad nadzorczych (art. 5b u.u.s.r.) | str. 414

6.3.    Możliwość pozostania w ubezpieczeniu rolniczym stypendystów, osób pobierających świadczenie integracyjne, żołnierzy niezawodowych i osób odbywających służbę zastępczą (art. 5c u.u.s.r.) | str. 415

7. Świadczenia z ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników | str. 415

7.1.    Jednorazowe odszkodowanie | str. 415

              Wypadek przy pracy rolniczej (art. 11 u.u.s.r.) | str. 418

7.2.    Zasiłek macierzyński (art. 35a i 35b u.u.s.r.) | str. 419

7.3.    Zasiłek pogrzebowy (art. 35 u.u.s.r.) | str. 419

7.4.    Zasiłek chorobowy (art. 14 u.u.s.r.) | str. 420

7.5.    Emerytury rolnicze | str. 421

7.5.1.   Emerytura w wieku podstawowym (art. 19 ust. 1 w zw. z art. 20 ust. 1 i 3 u.u.s.r.) | str. 421

7.5.2.   Wcześniejsza emerytura rolnicza (art. 19 ust. 2 i 3 w zw. z art. 20 ust. 1–3 u.u.s.r.) | str. 423

7.5.3.   Częściowa emerytura rolnicza | str. 423

7.6.    Renty rolnicze z tytułu niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym | str. 424

              Całkowita niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym | str. 426

7.7.    Renta rodzinna | str. 428

7.8.    Wysokość rent i emerytur rolniczych | str. 429

7.8.1.   Ustalanie części składkowej świadczenia | str. 429

7.8.2.   Ustalanie części uzupełniającej | str. 430

7.9.    Zbieg emerytur i rent | str. 430

7.10. Zawieszanie prawa do emerytury i renty rolniczej oraz wypłaty emerytur i rent rolniczych | str. 432

7.11. Zaprzestanie działalności rolniczej (art. 28 ust. 4 u.u.s.r.) | str. 433

7.12. Świadczenia przyznawane w drodze wyjątku
(art. 55 ust. 1–2 u.u.s.r.) | str. 435

8. Pytania | str. 435

Literatura | str. 437

Skorowidz przedmiotowy | str. 439