Sędziowie, radcowie prawni, adwokaci, aplikanci, urzędnicy, bez dostępu do pogłębionej i aktualnej wiedzy na temat ciągle zmieniających się przepisów prawnych, mieliby niezwykle utrudnione zadanie w związku ze stosowaniem regulacji z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Stąd komentarze, monografie, artykuły prawnicze, dostępne zarówno w formie papierowej, jak i elektronicznej, chociażby w postaci ebooków, sprawiają, że wykładnia przepisów prawnych wydaje się łatwiejsza, na wyższym poziomie i bardziej ujednolicona. Dostęp do aktualnej wiedzy jest tym bardziej cenny, że intensywne zmiany społeczno-gospodarcze, czego przykładem jest chociażby pandemia związana z Covid-19, w znaczący sposób wpływają na stosunki pracy, czego przykładem jest olbrzymie zainteresowanie pracą zdalną.

Prawo pracy

Prawo pracy to gałąź prawa, która koncentruje się na stosunkach społecznych związanych ze stosunkiem pracy.

Stronami stosunku pracy są pracownik i pracodawca.

Stosunek pracy może powstać w oparciu o:

umowę o pracę,
mianowanie,
powołanie,
wybór na dane stanowisko,
spółdzielczą umowę o pracę.

Istota stosunku pracy sprowadza się do odpłatnego wykonywania przez pracownika pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem, w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę. Stosunek pracy oparty jest na zasadzie dobrowolności.

Pracownik ma świadczyć swoją pracę na korzyść i ryzyko pracodawcy. Co do zasady, osiąganie celów stawianych przez pracodawcę obciąża samego pracodawcę, a nie pracownika. Wynagrodzenie za pracę należy się bowiem za staranne, osobiste wykonywanie przez pracownika pracy.

Pracownik jest z założenia związany poleceniami pracodawcy co do sposobu i porządku wykonywania pracy, stąd cechą stosunku pracy jest podporządkowanie pracownika.

Przedmiotem zainteresowania prawa pracy są również inne stosunki społeczne związane ze stosunkiem pracy, w tym tzw. zbiorowe prawo pracy, które dotyczy m.in.

działalności związków zawodowych,
układów zbiorowych pracy,
rozwiązywania sporów zbiorowych,
dialogu społecznego.

Praca jednostronnie wyznaczona (gdzie obowiązek pracy wynika z orzeczenia sądu, decyzji administracji, czy przepisu prawa), praca na własny rachunek, samozatrudnienie, czy np. praca na zasadzie wolontariatu nie stanowią przedmiotu zainteresowania prawa pracy.

Umowa o dzieło, umowa zlecenia, czy inne umowy o świadczenie usług również nie podlegają regulacjom z zakresu prawa pracy.

Podobnie rzecz się ma ze stosunkami służbowymi członków formacji mundurowych, które regulowane są pragmatykami służbowymi, stanowiącymi element prawa administracyjnego.

Specyficzna sytuacja wiąże się z umową o pracę nakładczą, która z założenia jet stosunkiem cywilnoprawnym, do której stosuje się jednak regulacje z zakresu prawa pracy.

Źródła prawa pracy

Katalog źródeł prawa pracy przewidziany jest w art. 9 Kodeksu pracy (k.p.) i obejmuje źródła powszechnie obowiązujące, jak ustawy, czy rozporządzenia, jak również źródła charakterystyczne tylko dla prawa pracy, jak:

układy zbiorowe pracy,
inne porozumienia zbiorowe,
regulaminy,
statury.

Warto przy tej okazji mieć na uwadze, że postanowienia układów zbiorowych pracy i porozumień zbiorowych oraz regulaminów i statutów nie mogą być mniej korzystne dla pracowników niż przepisy Kodeksu pracy oraz innych ustaw i aktów wykonawczych. Postanowienia regulaminów i statutów nie mogą być mniej korzystne dla pracowników niż postanowienia układów zbiorowych pracy i porozumień zbiorowych. Postanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych na ustawie porozumień zbiorowych, regulaminów oraz statutów określających prawa i obowiązki stron stosunku pracy, naruszające zasadę równego traktowania w zatrudnieniu, nie obowiązują.

W praktyce, kluczowy źródłem prawa pracy jest wspomniany Kodeks pracy. To do przepisów kp najczęściej odwołują się sądy w swoich orzeczeniach. Znajdziemy w nim bowiem regulacje dotyczące m.in.:

umowy o pracę,
telepracy,
wynagrodzenia za pracę,
odprawy rentowej i emerytalnej,
odprawy pośmiertnej,
zasiłku chorobowego,
zakazu konkurencji,
kar porządkowych,
odpowiedzialności materialnej pracowników,
czasu pracy,
urlopu wypoczynkowego,
urlopu bezpłatnego,
urlopu macierzyńskiego,
urlopu rodzicielskiego,
urlopu ojcowskiego,
urlopu wychowawczego,
dni wolnych na opiekę nad dzieckiem,
zatrudniania młodocianych,
bezpieczeństwa i higieny pracy,
układów zbiorowych pracy,
odpowiedzialności za wykroczenia przeciwko prawom pracownika.

Zasady prawa pracy

Podstawowe zasady prawa pracy również są przewidziane w przepisach k.p. i są nimi:

prawo do pracy,
swoboda nawiązania stosunku pracy,
poszanowanie dóbr osobistych pracownika,
zasada równego traktowania pracowników,
zakaz dyskryminacji,
prawo do godziwego wynagrodzenia za pracę,
prawo do wypoczynku,
prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy,
obowiązek pracodawcy zaspokajania – stosownie do możliwości i warunków – bytowych, socjalnych i kulturalnych potrzeb pracowników,
obowiązek pracodawcy ułatwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych,
uprzywilejowanie pracownika w ramach stosunku pracy.

Ubezpieczenia społeczne

Z prawem pracy zwyczajowo związane są stosunki ubezpieczenia społecznego. Niemniej obecnie stosunki ubezpieczenia nie obejmują jedynie stosunków pracy. W efekcie nie można prawa ubezpieczeń społecznych zakwalifikować jako elementu prawa pracy.

Normy prawne z zakresu ubezpieczeń społecznych mają co do zasady charakter norm bezwzględnie obowiązujących (ius cogens), a normy prawa pracy mają charakter norm semiimperatywnych, czyli gwarantujących pracownikom minimalny standard, dopuszczając jednocześnie możliwość korzystniejszych dla pracowników rozwiązań.

Prawa ubezpieczeń społecznych również nie można zaliczyć do prawa administracyjnego. Organ rentowy nie zajmuje wobec ubezpieczonego pozycji władczej, ich relacje oparte są na zasadzie równorzędności.

W Polsce obowiązuje przymus ubezpieczenia. Stosunek ubezpieczenia społecznego powstaje z mocy prawa (niezależnie od woli ubezpieczonego), w momencie powstania tytułu do podlegania ubezpieczeniu społecznemu.

Ubezpieczenia społeczne dzielą się na:

ubezpieczenie emerytalne,
ubezpieczenie rentowe,
ubezpieczenie chorobowe
ubezpieczenie wypadkowe.

Organem odpowiedzialnym za realizację prawa do ubezpieczeń społecznych jest ZUS, a w wypadku rolników, Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS). Nie można również zapomnieć o działalności otwartych funduszy emerytalnych (OFE).

Zadania stawianie przed systemem ubezpieczeń społecznych

Funkcją prawa ubezpieczeń społecznych jest zapewnienie przez Państwo ochrony związanej z wystąpieniem ryzyka w postaci:

zakończenia działalności zarobkowej w związku z wiekiem
trwałej całkowitej niezdolności do pracy,
trwałej częściowej niezdolności do pracy,
czasowej niezdolności do pracy,
zmniejszonej sprawności do pracy,
niemożności wykonywania pracy w związku z rodzicielstwem,
utraty żywiciela.

Wystąpienie ryzyka powoduje, że Państwo zapewnia związane z nim określone świadczenia, takie jak:

emerytura,
renta z tytułu niezdolności do pracy,
zasiłek chorobowy
świadczenie rehabilitacyjne,
zasiłek wyrównawczy,
zasiłek opiekuńczy,
zasiłek macierzyński,
renta szkoleniowa,
renta rodzinna.

Źródła prawa ubezpieczeń społecznych

Do najważniejszych źródeł prawa ubezpieczeń społecznych zalicza się następujące akty prawne:

ustawę o systemie ubezpieczeń społecznych,
ustawę o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych,
ustawę o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa,
ustawę o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych,
ustawę o emeryturach pomostowych,
ustawę o ubezpieczeniu społecznym rolników,
ustawę o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych,
ustawę o emeryturach kapitałowych.