Wstęp 23
Wykaz wybranych skrótów 25
Słownik i omówienie podstawowych pojęć 31
 
Rozdział 1
Historia badań klinicznych – Wojciech Masełbas 45
1.1. Rozwój metodyki badań klinicznych 46
1.2. Wymagania wobec przemysłu farmaceutycznego 52
1.3. Rozwój przepisów w Polsce 55

Rozdział 2
Badania kliniczne w Polsce i na świecie – Wojciech Masełbas 59
2.1. Badania kliniczne w liczbach 60
2.2. Wpływ badań klinicznych na gospodarkę kraju 63
2.3. Korzyści niewymierne 65

Rozdział 3
Standardy bioetyczne i ocena bioetyczna badań klinicznych – Piotr Iwanowski, Teresa Brodniewicz 67
3.1. Standardy etyczne a badania kliniczne 68
3.2. Kodeksy Etyki Lekarskiej 70
3.3. Międzynarodowe standardy etyczne 71
3.3.1. Kodeks Norymberski 71
3.3.2. Deklaracja Helsińska 72
3.3.3. Dobra Praktyka Kliniczna 73
3.3.4. Inne kluczowe standardy międzynarodowe 74
3.4. System oceny etycznej badań klinicznych w Polsce 76
3.5. Pogłębianie wiedzy i szkolenia w zakresie oceny etycznej badań klinicznych 77

Rozdział 4
Zarys procesu badań i rozwoju produktu leczniczego – Tomasz H. Zastawny, Wojciech Masełbas 79
4.1. Proces badań i rozwoju produktów leczniczych 80
4.2. Odkrycie substancji leczniczej 81
4.3. Badania laboratoryjne (prowadzone in vitro, ex-vivo) 88
4.4. Badania przedkliniczne (prowadzone in vivo) 90
4.5. Badania farmaceutyczne 93
4.6. Wprowadzenie do części klinicznej badań 94
4.7. Znaczenie procesu strategicznego planowania całej ścieżki rozwoju klinicznego i indywidualnych protokołów 95
4.8. Korzyści finansowe i strategiczne wynikające z prowadzenia rozwoju leków poza dużymi przedsiębiorstwami farmaceutycznymi 98
4.9. Faza 0 badań klinicznych 100
4.10. Faza I badań klinicznych 101
4.11. Faza II badań klinicznych 106
4.12. Faza III badań klinicznych 108
4.13. Badania adaptacyjne (Adaptive Design) 111
4.14. Badania porejestracyjne 113

Rozdział 5
Planowanie kluczowych aspektów badania klinicznego produktu leczniczego – Wojciech Masełbas 117
5.1. Ogólne założenia dotyczące badania klinicznego 118
5.2. Cel badania i punkty końcowe badania 119
5.3. Opis badanej populacji 121
5.4. Wybór interwencji w grupie badanej i kontrolnej 122
5.5. Hipotezy badania klinicznego 123
5.5.1. Hipoteza zerowa 124
5.5.2. Hipoteza alternatywna 125
5.6. Model badania klinicznego (study design) 125
5.6.1. Metoda grup równoległych (paralel design) 126
5.6.2. Metoda grup naprzemiennych (cross over design) 126
5.6.3. Model czynnikowy (factorial design) 127
5.6.4. Model zlateralizowany (split body design) 128
5.6.5. Alternatywne modele badań klinicznych 128
5.7. Elementy usuwające wpływ badacza i badanego 129
5.7.1. Randomizacja 130
5.7.2. Zaślepienie/maskowanie 131
5.8. Zmniejszenie ryzyka błędów losowych 133
5.9. Założenia statystyczne 133
5.9.1. Badania typu przewagi (superiority) 134
5.9.2. Badania typu badany nie jest gorszy (non-inferiority) 135
5.9.3. Badania typu równoważności (i) 136
5.10. Określenie wielkości próby 136
5.11. Ocena badanej interwencji i punkty końcowe badania (study end points) 137
5.11.1. Narzędzia badawcze i miary wyników 139
5.11.2. Decyzje dotyczące brakujących danych 141
5.12. Czas trwania badania klinicznego 142
5.13. Analiza uzyskanych wyników 143
5.13.1. Zgodna z protokołem (Per protocol) 144
5.13.2. Zgodna z aktualnym leczeniem (On treatment) 145
5.13.3. Typu intencji leczenia (Intention to treat) 145
5.14. Istotność statystyczna a istotność kliniczna oraz wnioski na podstawie uzyskanych wyników (uprawnione i nieuprawnione) 146

Rozdział 6
Nowe metody badawcze w rozwoju leków – Tomasz H. Zastawny 149
6.1. Wzrost i ekspansja przedsiębiorstw biotechnologicznych 150
6.2. Big Data 152
6.3. Optymalizacja badań klinicznych 158
6.4. Zastosowanie sztucznej inteligencji w rozwoju nowych leków 160
6.5. Prognozowanie przebiegu badan klinicznych 161
6.6. Modelowanie rozwoju nowego produktu leczniczego – farmakometria 163
Podsumowanie 165

Rozdział 7
Projektowanie ścieżki rozwoju leku odtwórczego – Blanka Seklecka, Artur Brzezicki 167
7.1. Leki odtwórcze, czyli generyczne 168
7.2. Kwalifikacja i wybór produktu referencyjnego 168
7.3. Badanie ochrony własności intelektualnej 169
7.4. Charakterystyka właściwości fizykochemicznych produktu referencyjnego 170
7.5. Charakterystyka właściwości fizykochemicznych substancji czynnej 170
7.6. Charakterystyka i zawartość substancji pomocniczych 172
7.7. Formulacja leku odtwórczego 173
7.8. Badanie leku referencyjnego i odtwórczego 173
7.8.1. Walidacja metod analitycznych 174
7.8.2. Badanie stabilności 174
7.8.3. Badanie dostępności farmaceutycznej 175
7.9. Czynniki wpływające na biodostępność po podaniu doustnym 177
7.9.1. Właściwości fizykochemiczne substancji czynnej 178
7.9.2. Postać farmaceutyczna, substancje pomocnicze i proces wytwarzania 179
7.9.3. Absorpcja, dystrybucja, metabolizm, uwalnianie 182
7.9.4. Właściwości wewnątrzosobnicze 183
7.9.5. Wpływ posiłków na absorbcję leków 184
7.10. Podanie podjęzykowe 185
7.11. Podanie wziewne 185
7.12. Podanie doodbytnicze 185
7.13. Podanie donosowe 186
7.14. Podanie na skórę 186
7.15. Leki do oczu 187
7.16. Podanie parenteralne 187
7.17. Dokumentacja rozwoju leku odtwórczego 188

Rozdział 8
Badania biodostępności i biorównoważności leków generycznych – Blanka Seklecka 189
8.1. Biodostępność substancji czynnej i biorównoważność produktów leczniczych 190
8.1.1. Dostępność biologiczna 190
8.1.2. Biorównoważność 191
8.2. Projektowanie i prowadzenie badań biorównoważności 192
8.2.1. Wybór leku referencyjnego 193
8.2.2. Badane parametry farmakokinetyczne 193
8.2.3. Zakres akceptacji wyników badań biorównoważności 194
8.2.4. Układ krzyżowy badania 195
8.2.5. Układy alternatywne 196
8.2.6. Podanie pojedynczej dawki 197
8.2.7. Podanie wielokrotne 197
8.2.8. Pobieranie prób(ek) materiału biologicznego 198
8.2.9. Okres wymywania 199
8.2.10. Badanie na czczo 200
8.2.11. Badanie po posiłku 200
8.2.12. Badane moce (dawki) 201
8.2.13. Populacja badana 202
8.2.14. Wielkość próby 203
8.2.15. Odstąpienie od badań biorównoważności 203
8.3. Badania leków złożonych z dwóch lub więcej substancji czynnych 204
8.3.1. Badanie leków złożonych generycznych 205
8.3.2. Badanie nowych kombinacji lekowych 205
8.3.3. Badanie interakcji 206
8.3.4. Badanie interakcji leku z posiłkiem 208
8.4. Specjalne kategorie produktów badanych 208
8.4.1. Leki o wąskim indeksie terapeutycznym 209
8.4.2. Leki o wysokiej zmienności 210
8.5. Badanie farmakokinetyczne z udziałem pacjentów 211
8.6. Badania farmakodynamiczne 211
8.7. Badania równoważności terapeutycznej 212
8.8. Rejestracja produktu generycznego 213

Rozdział 9
Badania kliniczne leków biopodobnych – Tomasz Giemza, Dawid Łyżwa 215
9.1. Wstęp 216
9.2. Historia i postępy w rozwoju leków biopodobnych 218
9.3. Przełomowy rok 2015 219
9.4. Nomenklatura leków biopodobnych 221
9.5. Zalety i wady produktów biopodobnych 222
9.6. Biorównoważność i biopodobność 228
9.7. Badania kliniczne produktów biopodobnych 229
9.8. Biostatystyka w badaniach leków biopodobnych 238
9.9. Ekstrapolacja danych z badań klinicznych leków biopodobnych 242
9.10. Zamienialność lub wymienialność (Interchangeability) 243
9.11. Leki biobetters 245
9.12. Zakończenie 247

Rozdział 10
Rozwój leków i badania kliniczne produktów leczniczych w populacji pediatrycznej – Antoni Jędrzejowski 249
10.1. Ewolucja poglądów i postaw etycznych związanych z badaniami klinicznymi w pediatrii 250
10.2. Międzynarodowe regulacje prawne dotyczące badań pediatrycznych 253
10.3. Polskie regulacje prawne w badaniach pediatrycznych 261
10.4. Proces uzyskiwania świadomej zgody w badaniach pediatrycznych 263
10.5. Kwalifikacje badacza w badaniach pediatrycznych 270
10.6. Zarządzanie ryzykiem w badaniach pediatrycznych 271
10.7. Rekrutacja w badaniach pediatrycznych 275
10.8. Współpraca międzynarodowa i międzyośrodkowa w badaniach pediatrycznych 280
10.9. Podsumowanie kluczowych wyzwań wobec badań klinicznych z udziałem małoletnich 282

Rozdział 11
Niekomercyjne badania kliniczne – Konrad Maciejewski 287
11.1. Czym są niekomercyjne badania kliniczne? 288
11.2. Niekomercyjne badania kliniczne w Polsce 290
11.3. Finansowanie 292
11.4. Komercyjne wykorzystanie wyników 294
11.5. Wyzwania dla sponsorów badań niekomercyjnych 295
11.6. Przyszłość niekomercyjnych badań w Polsce 302

Rozdział 12
Dokumentacja badania klinicznego – Katarzyna Domek-Łopacińska, Maria Kołtowska-Häggström 307
12.1. Dokumentacja tworzona przed rozpoczęciem badania klinicznego 309
12.1.1. Broszura badacza (Investigator’s Brochure – IB) 311
12.1.2. Protokół badania klinicznego (Clinical Study Protocol – CSP) 312
12.1.3. Karta obserwacji klinicznej (Case Report Form – CRF) 313
12.2. Dokumentacja tworzona w trakcie badania klinicznego 313
12.3. Dokumentacja tworzona po zakończeniu lub przerwaniu badania klinicznego 316
12.3.1. Raport końcowy (Clinical Study Report – CSR) 316
12.3.2. Ramowe wytyczne dotyczące przygotowywania CSR na podstawie ICH Topic E3 318
12.3.3. Streszczenie wyników badania klinicznego napisane językiem powszechnie zrozumiałym 324
12.4. Przejrzystość – publiczne udostępnianie danych klinicznych 325
12.5. Przechowywanie dokumentacji badania klinicznego 328
12.6. Rola pisarza medycznego w przygotowywaniu dokumentacji badania klinicznego 329

Rozdział 13
Zagadnienia prawne prowadzenia badań klinicznych w Polsce – Piotr Zięcik 333
13.1. Źródła prawa w badaniach klinicznych 334
13.1.1. Rozporządzenie 536/2014 i Ustawa o badaniach klinicznych 334
13.1.2. Rozporządzenie UE 2017/745 w sprawie wyrobów medycznych (MDR), Rozporządzenia UE 2017/746 w sprawie wyrobów medycznych in vitro (IVDR) i ustawa o wyrobach medycznych 337
13.1.3. Inne ustawy 337
13.1.4. Deklaracja Helsińska Światowego Stowarzyszenia Lekarzy 338
13.1.5. Zasady Dobrej Praktyki Klinicznej 338
13.2. Badanie kliniczne a eksperyment medyczny 339
13.3. Pozwolenie na prowadzenie badania klinicznego i przebieg badania klinicznego według Rozporządzenia 536/2014 – najważniejsze założenia 342
13.4. Sponsor 347
13.5. Badacz 351
13.6. Ośrodek 353
13.7. Zasady finansowania badań klinicznych 354
13.8. System gwarancyjny dla uczestników badań klinicznych 357
13.9. Umowy w badaniach klinicznych 363
13.10. Dopuszczalność stosowania gratyfikacji i zachęt 364
13.11. Cyfryzacja obiegu dokumentów w badaniach klinicznych 367
13.12. Indywidualne stosowanie produktu leczniczego po zakończonym badaniu klinicznym (Compassionate use) 368
13.13. Dostęp do dokumentacji medycznej uczestnika badania klinicznego 369
13.14. Przechowywanie podstawowej dokumentacji badania klinicznego 372
13.15. Zasady rekrutacji i reklamy w badaniu klinicznym 372
13.16. Odpowiedzialność karna związana z prowadzeniem badania klinicznego 375
13.17. Badania kliniczne wyrobów medycznych wg nowej ustawy o wyrobach medycznych 377

Rozdział 14
Uzyskiwanie wymaganych pozwoleń i opinii przed rozpoczęciem badania klinicznego – Piotr Zięcik, Eunika Książkiewicz, Anna Gieryng 381
14.1. Pozwolenie urzędowe 382
14.2. Procedura uzyskania pozwolenia na prowadzenie badania klinicznego 383
14.2.1. Złożenie wniosku 384
14.2.2. Walidacja wniosku 385
14.2.3. Merytoryczna ocena wniosku 386
14.2.4. Pozwolenie na prowadzenie badania klinicznego i tzw. klauzula wyjścia 389
14.2.5. Zgoda domniemana 390
14.2.6. Odmowa wydania pozwolenia przez zainteresowane państwo członkowskie 390
14.2.7. Wycofanie i ponowne złożenie wniosku 391
14.2.8. Dodanie zainteresowanego państwa członkowskiego 391
14.2.9. Istotna zmiana w badaniu klinicznym 392
14.3. Regulacje krajowe 392
14.3.1. System oceny etycznej 393
14.3.2. Opłaty 402
14.3.3. Polisa OC oraz potwierdzenie wpłaty na Fundusz Kompensacyjny Badań Klinicznych 403
14.4. Rozporządzenie nr 536/2014 w praktyce, czyli uzyskanie pozwolenia na prowadzenia badania w portalu CTIS 407
14.4.1. System Informacji o Badaniach Klinicznych − wiadomości ogólne 407
14.4.2. Skład pakietu dokumentów dołączanych do wniosku o wydanie pozwolenia 410

Rozdział 15
Organizacja ośrodka badań klinicznych – Małgorzata Gerjatowicz-Osmańska, Marlena Huskowska-Stróżek, Anna Kominek, Piotr Sawicki, Agata Sosnowska, Marta Zakrzewska 427
15.1. Podstawy prawne działania ośrodków badań klinicznych w Polsce 428
15.1.1. Definicja ośrodka 428
15.1.2. Obowiązki ośrodka 429
15.2. Typy ośrodków badań klinicznych i ich charakterystyka 430
15.2.1. Ośrodki szpitalne 431
15.2.2. Centra Wsparcia Badań Klinicznych 432
15.2.3. Ambulatoryjne podmioty lecznicze 435
15.2.4. Ośrodki dedykowane i sieci ośrodków 435
15.2.5. Szczególne wymagania do prowadzenia badań wczesnych faz 437
15.3. Przeprowadzane badania klinicznego w ośrodku 440
15.3.1. Kwalifikacja i przygotowania ośrodka do badania 440
15.3.2. Wizyta inicjująca badanie 443
15.3.3. Przeprowadzenie procedur badania 444
15.3.4. Współpraca ośrodka w procesie monitorowania 445
15.3.5. Archiwizacja dokumentacji z badania 447
15.4. Procesy wspierające prowadzenie badania klinicznego w ośrodku 447
15.4.1. Kontraktowanie i rozliczanie badań 447
15.4.2. Rekrutacja i retencja uczestników w badaniach klinicznych 450
15.4.3. Zapewnienie jakości 454
15.4.4. Szczególna rola koordynatora badań klinicznych w ośrodku 456

Rozdział 16
Świadoma zgoda uczestnika badania klinicznego – Piotr Iwanowski 461
16.1. Zgoda uczestnika jako zagadnienie bioetyczne 462
16.2. Warunki poprawnej (niewadliwej) zgody uczestnika badania klinicznego 463
16.3. Zgoda a sprzeciw 469
16.4. Świadoma zgoda uczestnika niemogącego pisać lub czytać (zgoda poświadczona) 469
16.5. Zgoda na badanie kliniczne w populacjach szczególnych, tj. o ograniczonej kompetencji do wyrażenia świadomej zgody 470
16.6. Wycofanie zgody przez uczestnika 473
16.7. Przygotowanie druku informacji dla uczestnika oraz formularza świadomej zgody 474
16.8. Zgoda na badanie kliniczne a klauzula informacyjna dotycząca przetwarzania danych osobowych i (ewentualnie) formularz zgody na przetwarzanie 478
16.9. Zmiany w treści druku informacji dla uczestnika i formularzu świadomej zgody 479
16.10. E-consent 479
16.11. Obowiązki monitora badania w odniesieniu do druku informacji dla uczestnika badania i formularza świadomej zgody 480
16.12. Najczęściej spotykane błędy w odniesieniu do druku informacji dla uczestnika badania i formularza świadomej zgody 481
16.13. Przechowywanie i archiwizacja druku informacji i formularza świadomej zgody 482

Rozdział 17
Biobankowanie w badaniach klinicznych – Anna Michalska-Falkowska, Łukasz Hryniewski 483
17.1. Wprowadzenie do biobankowania 484
17.1.1. Definicje i cele biobanków 484
17.1.2. Znaczenie biobankowania dla rozwoju badań naukowych i klinicznych 485
17.1.3. Rodzaje biobanków i ich specjalizacja 487
17.1.4. Główne usługi świadczone przez biobanki 488
17.2. Zarządzanie biobankiem 489
17.2.1. Planowanie i organizacja biobanku − strategie zarządzania i struktury organizacyjne 489
17.2.2. Technologie i infrastruktura biobanków: systemy przechowywania, monitorowania i zarządzania materiałem biologicznym i danymi 490
17.2.3. Zarządzanie personelem w biobanku: rekrutacja, bezpieczeństwo i higiena pracy, szkolenia i rozwój pracowników 491
17.2.4. Zarządzanie ryzykiem i szansami 492
17.3. Etyka i prawo w biobankowaniu 493
17.3.1. Aspekty bezpieczeństwa w biobankach: ochrona i dostęp do danych, ryzyka związane z naruszeniem poufności danych 493
17.3.2. Prywatność i ochrona danych osobowych w biobankach: zgodność z przepisami RODO 495
17.3.3. Kwestie etyczne związane z gromadzeniem i wykorzystaniem próbek materiału biologicznego 495
17.3.4. Prawne aspekty biobankowania: prawa pacjenta, kwestie własności próbek i danych 496
17.4. Bezpieczeństwo i standardy jakości 497
17.4.1. Zagadnienia związane z bezpieczeństwem i jakością próbek biologicznych 498
17.4.2. Zapewnienie i kontrola jakości w biobankach 499
17.4.3. Certyfikacja biobanków zgodnie z normami ISO 500
17.5. Kwalifikacja dawców, pobieranie, preparatyka i przechowywanie próbek materiału biologicznego 501
17.5.1. Procedury kwalifikacji dawców i pobierania próbek materiału biologicznego z uwzględnieniem specyfiki badań naukowych i klinicznych 502
17.5.2. Procedury pobierania, preparatyki, przechowywania i wydawania próbek materiału biologicznego 502
17.5.3. Kontrola jakości próbek: ocena integralności, jakości i stabilności próbek biologicznych oraz identyfikacja i minimalizacja ryzyka degradacji próbek 504
17.6. Praktyczne wykorzystanie próbek materiału biologicznego 505
17.7. Nowoczesne technologie w zarządzaniu biobankami i analizie danych 506
17.7.1. Role i funkcje systemów LIMS i BIMS w biobanku 507
17.7.2. Automatyzacja procesów w biobankach 508
17.7.3. Integracja z urządzeniami laboratoryjnymi i systemami informatycznymi 509
17.7.4. Wprowadzenie do bioinformatyki i analizy danych biobankowych 510
17.8. Finansowanie i zrównoważony rozwój biobanków 510
17.8.1. Źródła finansowania biobanków 511
17.8.2. Zarządzanie finansami w biobankach 511
17.8.3. Planowanie zrównoważonego rozwoju biobanku 513
17.8.4. Współpraca z instytucjami i partnerami zewnętrznymi 514

Rozdział 18
Zarządzanie projektami – Iwona Łagocka, Karol Szczukiewicz 519
18.1. Cykl życia projektu (project lifecycle) 522
18.2. Zakres działań w projekcie oraz narzędzia do jego realizacji 528
18.3. Zarządzanie budżetem projektu 531
18.4. Planowanie projektu i jego dokumentacja 534
18.5. Projekt jako pochodna współpracy wielu jednostek funkcjonalnych 541
18.5.1. Koordynacja pracy zespołu i komunikacja w zespole projektowym 541
18.5.2. Monitorowanie postępu prac poszczególnych jednostek funkcjonalnych 542
18.5.3. Motywowanie zespołu projektowego 544
18.6. Zarządzanie ryzykiem w projekcie 545
18.7. Sukces lub porażka projektu 547

Rozdział 19
Monitorowanie badań klinicznych – Wojciech Janus, Konrad Maciejewski 549
19.1. Podstawy prawne i główne cele monitorowania 550
19.2. Feasibility – pierwszy kontakt i ocena wykonalności 551
19.3. Pre-study – potwierdzenie wykonalności i wybór ośrodków 553
19.4. Inicjacja – rozpoczęcie i aktywacja badania 558
19.5. Monitorowanie – faza aktywna badania 563
19.6. Wizyta zamykająca – zakończenie badania 568

Rozdział 20
Aktualne strategie i trendy w monitorowaniu i zarządzaniu badaniami klinicznymi – Wojciech Masełbas 571
20.1. Monitorowanie oparte o ocenę ryzyka (Risk Based Quality Management – RBQM) 572
20.1.1. Ocena ryzyka (Risk Assessment) 574
20.1.2. Strategie redukcji i zarządzania ryzykiem 575
20.1.3. Redukcja poziomu Source Data Verification i Source Data Review 576
20.1.4. Monitorowanie centralne (Centralized Monitoring) 577
20.1.5. Monitorowanie celowane (Targeted Monitoring) 578
20.1.6. Monitorowanie zdalne (Remote Monitoring) 578
20.1.7. Regionalizacja procesu monitorowania 578
20.2. Obrazowanie danych (Data Visualization) 579
20.3. Automatyzacja procesów (Robotic Process Automation) 580
20.4. Wykorzystanie sztucznej inteligencji (Artificial Intelligence – AI) i maszyn samouczących się (Machine Learning – ML) 581
20.5. Badania zdecentralizowane (Digital and Decentralized Trials – D&DCT) 582
20.6. Powiązanie ośrodków badawczych z Contract Research Organization 585
20.7. Integracja systemów (End to end solutions) 585

Rozdział 21
Zbieranie i ocena danych o bezpieczeństwie produktu oraz minimalizacja ryzyka w badaniu klinicznym – Tomasz Dyszyński, Monika van Leeuwen, Krzysztof Przystał-Dyszyński 587
21.1. Wprowadzenie, podstawowe informacje i pojęcia 588
21.2. Planowanie zbierania danych o bezpieczeństwie 592
21.3. Zbieranie i raportowanie danych o bezpieczeństwie przez badacza 595
21.3.1. Zbieranie danych przez badacza 595
21.3.2. Zgłaszanie informacji dotyczących bezpieczeństwa przez badacza do sponsora 598
21.4. Ocena i raportowanie danych o bezpieczeństwie przez sponsora 601
24.4.1. Ocena danych dotyczących bezpieczeństwa przez sponsora 601
21.4.2. Raportowanie informacji dotyczących bezpieczeństwa produktu leczniczego przez sponsora 603
21.5. Ocena profilu bezpieczeństwa produktu badanego 605
21.6. Zarządzanie ryzykiem przez sponsora 609
21.7. Ocena bezpieczeństwa przez organ regulujący 614

Rozdział 22
Zarządzanie danymi w badaniach klinicznych – Joanna Siennicka, Urszula Bulkowska, Przemysław Mistur 617
22.1. Charakterystyka oraz cykl życia danych w badaniach klinicznych 618
22.2. Proces zarządzania danymi w badaniach klinicznych 621
22.3. Regulacje, wytyczne i dobre praktyki w zarządzaniu danymi 624
22.3.1. Regulacje i wytyczne na terenie Unii Europejskiej 624
22.3.2. Dobre praktyki zarządzania danymi klinicznymi 627
22.3.3. Standardy wymiany danych klinicznych 628
22.4. Zespół zarządzający danymi z badań klinicznych 629
22.5. Komunikacja w procesie zarządzania danymi z badań klinicznych 631
22.6. Obecne trendy i przyszłość zarządzania danymi 634

Rozdział 23
Rola biostatystyki w planowaniu i analizie wyników badań klinicznych – Arkadiusz Michalak, Joanna Piwnik, Piotr Iwanowski, Wojciech Fendler 639
23.1. Wprowadzenie do statystyki 640
23.2. Dobór testów statystycznych 650
23.3. Plan analizy statystycznej 651
23.4. Standard ICH E9 oraz zmiany wprowadzone w addendum z 2019 r. (koncepcja estymandy statystycznej) 654
23.5. Badania kliniczne typu superiority, non-inferiority i równoważności 659
23.6. Analiza cząstkowa i przerwanie badania z powodu daremności (futility) lub (spektakularnej) skuteczności (efficacy) 665
23.7. Badania w modelu adaptacyjnym (adaptive designs) 667
23.8. Badania kliniczne wyrobów medycznych: wytyczne ISO GCP (ISO 14155), formalna niestosowalność standardów ICH 669
23.9. Rola regulatorów rynku 670
Podsumowanie 672
Bibliografia 672

Rozdział 24
Jakość, audyt i inspekcje w badaniach klinicznych – Tomasz Kosieradzki 673
24.1. Jakość badań klinicznych 674
24.2. Wymagania w badaniach klinicznych 675
24.3. Jakość i integralność danych w badaniach klinicznych 677
24.4. Kontrola jakości (Quality Control) 678
24.5. Zapewnienie jakości (Quality Assurance) 679
24.6. Inspekcja badań klinicznych 683

Rozdział 25
Ochrona danych osobowych w badaniach klinicznych – Anna Buczyńska Borowy 693
25.1. Otoczenie prawne w badaniach klinicznych 695
25.2. Ważne definicje oraz procesy 697
25.3. Identyfikacja ról oraz funkcji w badaniach klinicznych 701
25.4. Zgodność przetwarzania z prawem (lawfulness of processing) 705
25.5. Przetwarzanie szczególnej kategorii danych osobowych 707
25.6. Realizacja prawa do bycia poinformowanym 707
25.7. Przetwarzanie w ramach badań naukowych 710
25.8. Przekazywanie danych osobowych do państwa trzeciego (poza EOG) 711
Podsumowanie 714

Rozdział 26
Badanie kliniczne w sytuacji zagrożenia i nagłego kryzysu – Aneta Sitarska-Haber 719
26.1. Nagłe zagrożenia, katastrofy i klęski oraz ich wpływ na zdrowie społeczeństwa 720
26.2. Prowadzenie badań klinicznych w okresie pandemii COVID-19 722
26.3. Prowadzenie badań klinicznych podczas konfliktu zbrojnego na przykładzie wojny w Ukrainie 728
26.4. Współpraca podczas globalnego kryzysu – przykłady działań branży badań klinicznych w Polsce 733

Rozdział 27
Zarys procesu rozwoju i badania kliniczne wyrobów medycznych – Beata Kiersnowska, Karol Makowski 737
27.1. Otoczenie prawne i wytyczne dotyczące badań klinicznych wyrobów medycznych i badań działania wyrobów medycznych do diagnostyki in vitro 741
27.1.1. Normy ISO mające zastosowanie w badaniach klinicznych wyrobów medycznych i wyrobów medycznych do diagnostyki in vitro 741
27.1.2. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiegon i Rady (UE) 2017/745 z dnia 5 kwietnia 2017 r. w sprawie wyrobów medycznych (MDR) 744
27.1.3. Wytyczne Grupy Koordynacyjnej ds. Wyrobów Medycznych 745
27.1.4. Ustawa z 7 kwietnia 2022 r. o wyrobach medycznych 745
27.2. Klasyfikacja wyrobu medycznego i jej wpływ na realizację badań klinicznych 746
27.3. Warunki i wymogi prowadzenia badań klinicznych 748
27.4. Badania działania wyrobów medycznych do diagnostyki in vitro 751

Rozdział 28
Zasady i zakres współpracy z organizacjami pacjentów w badaniach klinicznych – Aneta Sitarska-Haber, Dariusz Żebrowski 753
28.1. Koncepcja pacjent w centrum uwagi (Patient Centricity) 754
28.2. Definicja i formy prawne organizacji pacjenckich 755
28.2.1. Stowarzyszenia 756
28.2.2. Fundacje 757
28.3. Rola i zakres działania organizacji pacjentów 758
28.4. Rekomendacje i wytyczne dotyczące współpracy z organizacjami pacjentów 764
28.4.1. Europejska Agencja Leków (EMA) 767
28.4.2. Program Przedstawiciela Pacjentów Agencji FDA 769
28.4.3. CTTI – Inicjatywa na rzecz Transformacji Badań Klinicznych 771
28.4.4. Wytyczne ICH 773
28.4.5. Kodeks Dobrych Praktyk INFARMA 775
28.4.6. EUPATI „Europejska Akademia Pacjentów w obszarze Terapii Innowacyjnych” 776
28.4.7. Pacjent w badaniach klinicznych 778
28.4.8. Zasady finansowania 780
28.5. Inicjowanie badań klinicznych przez organizacje pacjenckie na wybranych przykładach 781
28.5.1. Fundusz Przeciwnowotworowy (The Anticancer Fund) 781
28.5.2. Stowarzyszenie Dystrofii Mięśniowej (AFM-Telethon) 783
28.6. Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce 785
28.7. Rozwój badań decentralizacyjnych a rola organizacji pacjentów 787
28.8. Wnioski 789

Rozdział 29
Świadomość społeczna i postrzeganie badań klinicznych – Hanna Preus, Artur Preus 793
29.1. Świadomość społeczna o badaniach klinicznych – perspektywa międzynarodowa 794
29.2. Społeczne postrzeganie badań klinicznych w Polsce – ujęcie historyczne 797
29.3. Społeczne postrzeganie badań klinicznych – kompleksowa perspektywa 799
29.4. Jak skutecznie budować i rozwijać świadomość społeczną o badaniach klinicznych 803
Podsumowanie 809

Autorzy 813
Recenzja 829