Zgłaszanie wierzytelności w upadłości konsumenckiej. Specyficzny przypadek wierzytelności z tytułu kredytu indeksowanego we frankach szwajcarskich

Upadłość konsumencka

Upadłość osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej, potocznie – ale powszechnie – nazywana upadłością konsumencką, stała się instytucją, z której coraz częściej korzystają dłużnicy, już nie tylko ci, którzy nigdy nie prowadzili działalności gospodarczej, ale również byli przedsiębiorcy, którzy zaprzestali prowadzenia działalności gospodarczej nawet tuż przed złożeniem wniosku o upadłość. Od nowelizacji Prawa upadłościowego i naprawczego ustawą z 31.03.2009 r., kiedy to po raz pierwszy pojawiła się ona w przepisach prawa upadłościowego, zajmując niewielki fragment ustawy, rozrosła się do obszernej części Prawa upadłościowego, a nawet rozszerzono jej zakres o swoiste postępowanie restrukturyzacyjne (nowy tytuł VI części trzeciej ustawy, art. 491²⁵ – 491³⁶ pr. upadł.).

Wprowadzono również dwa „tryby” postępowania upadłościowego konsumenckiego (uproszczone oraz oparte na przepisach ogólnych), których przebieg różni się znacząco. Niestety, liczne zmiany przepisów, nie zawsze przemyślane i dopracowane, spowodowały, że poważne problemy w zorientowaniu się w aktualnym stanie prawnym mają nie tylko sami potencjalni beneficjenci upadłości konsumenckiej, ale także profesjonaliści – sędziowie, zawodowi pełnomocnicy, doradcy restrukturyzacyjni. Sytuacji nie ułatwia fakt, że właściwy dla danego postępowania upadłościowego stan prawny (w tym także w odniesieniu do stwierdzenia wykonania planu spłaty) to co do zasady przepisy obowiązujące w dacie złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Różnice wynikające z kolejnych zmian prawa są niejednokrotnie bardzo duże, a ich zignorowanie może mieć negatywne konsekwencje dla uczestnika postępowania. W efekcie w będących w toku w sądach upadłościowych postępowaniach konsumenckich można się spotkać z czterema stanami prawnymi (wciąż  bowiem toczą się postępowania wszczęte przed 24.03.2020 r., jak również przed 1.01.2016 r.).

Realizacja praw wierzyciela w postępowaniu upadłościowym osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej

Jednym z przykładów takich znaczących różnic w przepisach, które należy zastosować, jest zgłoszenie wierzytelności w postępowaniu upadłościowym. Zgodnie z art. 236 ust. 1 pr. upadł. wierzyciel osobisty upadłego, który chce uczestniczyć w postępowaniu upadłościowym, jeżeli niezbędne jest ustalenie jego wierzytelności, powinien w terminie oznaczonym w postanowieniu o ogłoszeniu upadłości zgłosić w postępowaniu upadłościowym swoją wierzytelność. Nawet jeżeli istnienie wierzytelności wynika z dokumentów upadłego, to poza nielicznymi wyjątkami, wskazanymi enumeratywnie w przepisach ustawy, nie są one z urzędu uwzględniane postępowaniu. 

W postępowaniach, w których wniosek o ogłoszenie upadłości został wniesiony przed 1.12.2021 r. wymogi formalne zgłoszenia wierzytelności nadal określają art. 239 i 240 pr. upadł., chociaż po tej dacie oba przepisy zostały uchylone, zaś samo postępowanie nadal ma charakter pisemny (nie obowiązuje wymóg składania pism w systemie teleinformatycznym). Natomiast  w postępowaniach zainicjowanych po 1.12.2021 r. zgłoszenia wierzytelności wnosi się co do zasady wyłącznie w formie elektronicznej za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego postępowanie sądowe z wykorzystaniem udostępnianych w tym systemie formularzy. Pisma oraz dokumenty niewniesione za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego postępowanie sądowe nie wywołują skutków prawnych, jakie ustawa wiąże z wniesieniem pisma albo dokumentu do sądu, a wyjątki dotyczą jedynie niektórych wierzycieli, z uwagi na szczególny charakter przysługującej im wierzytelności, jak np. należności alimentacyjne (art. 216aa ust. 1 pr. upadł.).

Zgłoszenie wierzytelności z tytułu kredytu frankowego

Pewną szczególną kategorię zgłoszeń wierzytelności stanowią wierzytelności z tytułu kredytów hipotecznych powiązanych z kursem franka szwajcarskiego. Możliwe są wówczas dwie sytuacje:

1. wierzyciel w chwili ogłoszenia upadłości dysponuje tytułem wykonawczym dotyczącym tej wierzytelności;
2. zgłoszenie wierzytelności oparte jest wyłącznie na umowie kredytowej i wyciągu z ksiąg rachunkowych banku.

W pierwszym przypadku na etapie sporządzania listy wierzytelności brak jest podstaw do kwestionowania wysokości takiej wierzytelności, ponieważ ogłoszenie upadłości nie ma wpływu na istnienie i zakres wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym. Jednak sąd upadłościowy, oceniając przesłanki do umorzenia zobowiązań bez ustalania planu spłaty albo ustalenia planu spłaty, powinien brać pod uwagę aktualne orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz Sądu Najwyższego w zakresie oceny ważności takich umów, analizowanych z punktu widzenia ochrony praw konsumentów. Powinien także dokonać analizy, w jakim stopniu przyczyną niewypłacalności upadłego był wzrost kursu CHF, który uniemożliwił upadłemu bieżącą spłatę kredytu hipotecznego zaciągniętego na zakup nieruchomości zaspokajającej potrzeby mieszkaniowe, badając:

1. w jakiej dacie zaciągnięty został kredyt hipoteczny i przy jakim kursie CHF został wypłacony kapitał w PLN na zakup nieruchomości;
2. jakie były dochody upadłego w chwili zaciągnięcia kredytu;
3. jakie były dochody i sytuacja rodzinna oraz majątkowa upadłego w chwili zaprzestania spłacania kredytu;
4. jaki był kurs CHF w chwili powstania niewypłacalności i na dzień ogłoszenia upadłości.

W drugim  przypadku syndyk powinien dokonać analizy zawartej umowy kredytowej i ocenić, czy istnieją podstawy do kwestionowania niektórych jej zapisów lub dochodzenia stwierdzenia nieważności całości lub części umowy. Syndyk poprzez konsultacje i mediacje z wierzycielem powinien dążyć do polubownego ustalenia salda zadłużenia upadłego podlegającego uznaniu na liście wierzytelności w sposób uwzględniający równomierne rozłożenie czynników ryzyka pomiędzy stronami umowy kredytowej oraz w oparciu o regulacje (w szczególności dyrektywy Unii Europejskiej) dotyczące wbudowanych instrumentów pochodnych opartych o walutę. W braku możliwości osiągnięcia porozumienia z wierzycielem w tym zakresie odmowa uznania wierzytelności w całości lub części na liście wierzytelności podlegać będzie kontroli sądowej w trybie rozpoznania przez sędziego komisarza ewentualnego sprzeciwu do listy wierzytelności i zażalenia przez sąd upadłościowy, przy uwzględnieniu regulacji dotyczących niedozwolonych klauzul umownych (art. 385¹ k.c.). Sąd będzie badał m.in., czy bank udzielający kredytu przedstawił upadłemu jasną, wyczerpującą informację o możliwym zakresie wahania kursu franka szwajcarskiego, co umożliwiałoby upadłemu oszacowanie wysokości możliwego wzrostu jego zobowiązania. Niejednoznaczność postanowień umowy kredytowej w zakresie klauzul indeksacyjnych do waluty obcej, nieuzgodnionych indywidualnie, kształtujących istotne prawa i obowiązki konsumentów-upadłych w sposób polegający na wykorzystaniu przez bank swojej silniejszej pozycji na rynku finansowym jako podmiotu profesjonalnego, a także brak pełnej informacji o kosztach udzielonego kredytu i możliwościach zabezpieczenia się przed ryzykiem zmiany kursu, powinny skutkować uznaniem klauzul wiążących wykonywanie umowy kredytowej z kursem CHF za tzw. klauzule abuzywne.

Więcej na ten temat w książce „Upadłość konsumencka”

---