WAŻNE DLA APLIKANTÓW: zmiany w prawie karnym – jakie i od kiedy?

Prowadzenie zajęć dydaktycznych przygotowujących do egzaminu adwokackiego czy radcowskiego – ma tę właściwość, że w miarę zbliżania się jego daty wzrasta nie tylko poziom przygotowania merytorycznego, ale i szczegółowości (czasem wręcz przesadnej!) pytań, zadawanych przez osoby intensywnie powtarzające materiał przerabiany w ramach aplikacji.

Repetytoria przygotowujące do części prawnokarnej egzaminu zawodowego 2023 były jednak pod pewnym względem wyjątkowe: zostały bowiem naznaczone wydarzeniem, które legło ciężarem na sercach (czyli samopoczuciu) odczuwających coraz większy stres uczestniczek i uczestników zajęć.

Cezurą czasową było nadejście prawdziwie hiobowej wieści o tym, że 2 grudnia 2022 r. prezydent podpisał ustawę z 7 lipca 2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny i niektórych innych ustaw (dalej: ustawa). Nieliczni mieli jeszcze wówczas nadzieję, że trafi ona do zamrażarki pozostającej w dyspozycji wydawcy Dziennika Ustaw (Prezesa Rady Ministrów i Rządowego Centrum Legislacji). Po jej ogłoszeniu 13 grudnia 2022 r. (Dz. U. poz. 2600) jednak nawet wierzący w cuda musieli przyjąć do wiadomości, że przepisy tej ustawy, o której nie bez powodu mówi się jako o „nowym kodeksie karnym”, będą współtworzyć podstawy normatywne odpowiedzialności penalnej.

Tym bardziej palącym problemem stało się rozstrzygnięcie, w jakim zakresie i kiedy odpowiednie zmiany wejdą w życie. To właśnie problemom intertemporalnym poświęcone jest to opracowanie. Będzie ono obejmować jednak nie tylko przepisy wprowadzające przepisy prawnomaterialne, ale także procesowe. W niezbędnym zakresie – z uwagi na dyspozycję art. 4 § 1 k.k. – zostaną także zasygnalizowane najistotniejsze obszary i kierunki zmian prawa karnego materialnego.

Kiedy wchodzą w życie zmiany w kodeksie karnym?

Podstawowym przepisem intertemporalnym jest art. 33 ustawy, który stanowi, że ustawa wchodzi w życie po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia, z wyjątkiem:

1. art. 1 pkt 14, 67 lit. c, pkt 68 lit. c oraz art. 9 pkt 11 i 12, które wchodzą w życie po upływie roku od dnia ogłoszenia, oraz
2. art. 10 pkt 1-6, 12, 13 i 17, które wchodzą w życie 1 stycznia 2026 r.

Lektura ustawy uzasadnia przekonanie, że ogromna większość przepisów wejdzie w życie 14 marca 2023 r. Będzie o nich mowa w dalszej części tekstu.

Przepadek pojazdu mechanicznego – od kiedy zaczną obowiązywać zmiany?

Z kolei po upływie roku od ogłoszenia (14 grudnia 2023 r.) wejdą do porządku prawnego:

1. art. 44b k.k. regulujący przepadek pojazdu mechanicznego prowadzonego przez sprawcę w ruchu lądowym albo jego równowartości,
2. art. 178 § 3 k.k. stanowiący podstawę obligatoryjnego orzeczenia przepadku pojazdu mechanicznego prowadzonego przez sprawcę w ruchu lądowym albo jego równowartości w wypadku skazania w warunkach znowelizowanego art. 178 § 1 oraz nowo wprowadzonego art. 178 § 1a k.k.),
3. art. 178a § 5 k.k. stanowiący podstawę obligatoryjnego orzeczenia przepadku pojazdu mechanicznego prowadzonego przez sprawcę w ruchu lądowym albo jego równowartości w razie popełnienia przestępstwa określonego w art. 178a § 1 lub 4, chyba że zawartość alkoholu w organizmie  sprawcy przestępstwa określonego w § 1 była niższa niż 1,5 promila we krwi lub 0,75 mg/dm3 w wydychanym powietrzu albo nie prowadziła do takiego stężenia (przy tym sąd będzie mógł odstąpić od orzeczenia przepadku w wyjątkowym wypadku, uzasadnionym szczególnymi okolicznościami),

a także sprzężone z nimi przepisy karnoprocesowe regulujące kwestię zabezpieczenia na mieniu orzeczenia przepadku pojazdu mechanicznego (art. 291 § 1 pkt 2 k.p.k.) oraz tymczasowego zajęcia pojazdu mechanicznego prowadzonego przez sprawcę w czasie popełnienia przestępstwa (art. 295 § 1a k.p.k.).

Dla porządku dodajmy jeszcze dwie uwagi. Po pierwsze, z dniem 1 stycznia 2026 r. wejdą w życie zmiany kodeksu karnego wykonawczego (art. 43a § 2 pkt 1, art. 43c, art. 43e § 4, art. art. 43i § 4, art. 43k § 1, art. 43ka, art. 153a, art. 156 § 2a i § 2b, art. 173 § 3 k.k.w.).

Po drugie, jako że zakres ustaw zmienianych obejmuje nie tylko kodeks karny i kodeks postępowania karnego (ale także kodeks karny wykonawczy oraz np. ustawę z 23 czerwca 1973 r. o opłatach w sprawach karnych, ustawę z 6 kwietnia 1990 r. o Policji, ustawę z 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych, ustawę z 13 maja 2016 r. o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym i ustawę a 8 grudnia 2017 r. o Sądzie Najwyższym), zachodziła konieczność rozstrzygnięcia m.in. kwestii, za jaką karę uważa się wymierzoną na podstawie przepisów dotychczasowych (art. 32 pkt 4 k.k.) karę 25 lat pozbawienia wolności, które przepisy dotyczące warunkowego przedterminowego zwolnienia, przedawnienia karalności oraz zbiegu przestępstw i kary łącznej stosować, czy zmiana trybu ścigania na wnioskowy wpływa na uprawnienia procesowe pokrzywdzonych przestępstwami popełnionymi przed wejściem w życie ustawy itd. Te i podobne kwestie zostały uregulowane w przepisach art. 22-32 ustawy.

Procedura karna – przepisy przejściowe

Jednemu z nich poświęćmy nieco więcej uwagi. Chodzi o art. 28, który reguluje zagadnienia intertemporalne w zakresie zmian w ustawie karnej procesowej. Zasadą jest, że tego rodzaju zmiany „łapią w locie” toczące się postępowania. Oznacza to, że ustawa nowelizująca wpływa na tok postępowań wszczętych przed datą jej wejścia w życie. Zasada ta doznaje ograniczeń w związku z postanowieniami art. 32, które dotyczą takich instytucji jak zdanie odrębne (art. 28 ust. 3 ustawy), ciążące na organach procesowych obowiązki w zakresie ustalania danych osobopoznawczych (art. 28 ust. 3), poręczenie majątkowe (art. 28 ust. 5 ustawy), ale także trzech ogromnie ważnych z perspektywy stron postępowania kwestii.

• Po pierwsze, przepis art. 12 § 4 k.p.k. znajdzie zastosowanie tylko do przestępstw popełnionych po wejściu w życie ustawy. Wprowadzenie art. 12 § 4 k.p.k. jest kolejnym przejawem zwiększenia kompetencji procesowych organów ścigania (czyli przede wszystkim prokuratora) kosztem uprawnień pokrzywdzonych przestępstwami wnioskowymi. Mianowicie w sprawie o przestępstwo z art. 190 § 1 k.k. (tj. o tzw. groźbę karalną) organy postępowania przygotowawczego będą mogły wszcząć i prowadzić postępowanie pomimo niezłożenia wniosku o ściganie, jeżeli zachodzi duże prawdopodobieństwo, że niezłożenie wniosku wynika z obawy pokrzywdzonego przed odwetem albo jeżeli przemawia za tym interes społeczny. W takim przypadku postępowanie do czasu prawomocnego zakończenia toczy się z urzędu.
• Po drugie, przepisy art. 55 § 1 oraz art. 330 § 2 k.p.k. w brzmieniu dotychczasowym będą znajdować zastosowanie w sprawach, w których postanowienie prokuratora nadrzędnego o utrzymaniu w mocy postanowienia o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania przygotowawczego zostało wydane przed dniem wejścia w życie ustawy. Przepisy te regulują kwestię trybu uzyskiwania przez pokrzywdzonego uprawnienia do wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia.
• Po trzecie, również zmieniany ustawą art. 387 § 2 k.p.k. w brzmieniu dotychczasowym będzie znajdował zastosowanie w sprawach, w których otwarcie przewodu sądowego (tj. zwięzłe przedstawienie zarzutów oskarżenia, art. 385 § 1 k.p.k.) nastąpiło przed dniem wejścia w życie ustawy. Nie będzie zaskoczeniem stwierdzenie, że – ponownie – nowelizacja art. 387 § 2 k.p.k. zwiększa uprawnienia prokuratorskie w zakresie kontroli nad jednym z tzw. trybów konsensualnych, tj. skazaniem na rozprawie bez postępowania dowodowego. Z dotychczasowego brzmienia tego przepisu wynika, że sąd może uwzględnić wniosek o wydanie wyroku skazującego, gdy okoliczności popełnienia przestępstwa i wina nie budzą wątpliwości, a cele postępowania zostaną osiągnięte mimo nieprzeprowadzenia rozprawy w całości; uwzględnienie wniosku jest możliwe jedynie wówczas, gdy nie sprzeciwia się temu prokurator, a także pokrzywdzony należycie powiadomiony o terminie rozprawy oraz pouczony o możliwości zgłoszenia przez oskarżonego takiego wniosku. Zmiana art. 387 § 2 k.p.k. skutkuje koniecznością wyrażenia przez prokuratora zgody na uwzględnienie wniosku (pokrzywdzony natomiast nadal będzie dysponował prawem zgłoszenia sprzeciwu, zabezpieczonym obowiązkiem sądu pouczenia go o możliwości zgłoszenia przez oskarżonego takiego wniosku, o prawie sprzeciwu oraz obowiązkiem powiadomienia pokrzywdzonego o treści wniosku, jeżeli został złożony przed zawiadomieniem go o terminie rozprawy). Krótko mówiąc tzw. milcząca zgoda (związana w praktyce najczęściej z niestawiennictwem oskarżyciela publicznego na rozprawie) dla zastosowania trybu z art. 387 k.p.k. będzie niewystarczająca w sprawach, w których otwarcie przewodu sądowego na rozprawie głównej nastąpi po wejściu w życie ustawy.
• Po czwarte wreszcie, w związku z szerokim zakresem zmian części szczególnej kodeksu karnego przepis art. 28 ust. 7 ustawy wprowadza zasadę stabilizacji właściwości sądu (perpetuatio fori): w sprawach, w których akt oskarżenia wniesiono przed wejściem w życie ustawy, sąd właściwy do rozpoznania sprawy według przepisów dotychczasowych pozostaje właściwy do czasu prawomocnego zakończenia postępowania w tej sprawie.

Nowelizacja kodeksu karnego – najważniejsze zmiany

Wspomnieliśmy jednak wyżej, że największy zakres zmian dotyczy przepisów kodeksu karnego. Nie będzie przesadą stwierdzenie, że są one przejawem populizmu penalnego zmierzającego – co oczywiste – w kierunku zwiększenia stopnia represji karnej. Już pobieżne zapoznanie się z zakresem i kierunkiem zmian uwidacznia, że nowelizacja między innymi:

1. obniża limit wieku warunkującego odpowiedzialność nieletnich (znowelizowany art. 10 k.k.),
2. likwidując karę 25 lat pozbawienia wolności, zwiększa potencjalną surowość kary tzw. terminowej pozbawienia wolności (znowelizowany art. 37 k.k.),
3. zaostrza punitywność kar nieizolacyjnych (znowelizowane art. 33 § 1a i § 2a oraz art. 34 § 1aa k.k.), w tym alternatywnych (znowelizowany art. 37a k.k.),
4. zwiększa surowość kar w wypadku nadzwyczajnego obostrzenia i złagodzenia (znowelizowane art. 38 § 2 i 3 oraz art. 60 § 6 k.k.),
5. rozszerza katalog i dolegliwość środków reakcji karnej – środków karnych i przepadku (art. 1 pkt 7-14 ustawy),
6. wprowadza katalogi ustawowych okoliczności zaostrzających i łagodzących (znowelizowany art. 53 k.k.), symbolicznie przesuwając podstawową regułę sądowego wymiaru kary na drugi plan (art. 53 § 1 zd. 2 po nowelizacji stanowi, że „Dolegliwość kary nie może przekraczać stopnia winy”),
7. rozszerza i modyfikuje w kierunku większego rygoryzmu instytucję recydywy specjalnej (znowelizowana art. 64 oraz art. 64a k.k.),
8. zaostrza reguły stosowania instytucji warunkowego przedterminowego zwolnienia (znowelizowane art. 77 i n. k.k.),
9. zaostrza reguły wymiaru kary łącznej (znowelizowane art. 86 i n. k.k.),
10. zaostrza reguły dot. przedawnienia karalności (znowelizowane art. 101 i n. k.k.),
11. modyfikuje ustawowe zagrożenie karą za szereg przestępstw, kreując nowe typy kwalifikowane (art. 1 pkt 41-116 ustawy),

i inne.

Warto tutaj zwrócić uwagę na to, że rezygnacja z kary 25 lat pozbawienia wolności oraz określenie górnej granicy tzw. terminowej kary pozbawienia wolności bez nadzwyczajnego obostrzenia (o ile ustawa nie stanowi inaczej) w wysokości 30 lat (znowelizowany art. 37 k.k.) oraz wprowadzenie np. zagrożenia karą od lat 3 do 20 (zob. np. art. 252 § 1 k.k. po nowelizacji) sprawią, że i tak zmierzające stopniowo ku wymarciu tryby konsensualne (o art. 387 k.p.k. była mowa wyżej) doznają dalszych ograniczeń (zob. art. 338a i art. 387 § 1 k.p.k.; tryby te można zastosować wyłącznie w odniesieniu do sprawców przestępstw zagrożonych karą nieprzekraczającą 15 lat pozbawienia wolności).

O ile jednak nie ma wątpliwości co do tego, że ogromna część przepisów o charakterze karnomaterialnym wejdzie w życie 14 marca 2023 r., nie oznacza to jednak – inaczej, niż w wypadku zmian karnoprocesowych – że „złapią w locie” już popełnione przestępstwa. Wprawdzie w art. 4 § 1 k.k. zawarta jest zasada priorytetu ustawy nowej, jednak obowiązek stosowania ustawy obowiązującej poprzednio aktualizuje się zawsze wtedy, gdy jest ona względniejsza (korzystniejsza) dla sprawcy. Owszem, można odnaleźć w ustawie nowelizującej również korzystniejsze dla sprawców kierunki zmian (zob. np. art. 4 pkt 5 ustawy, która zmienia granicę wartości przedmiotu jako kryterium przepołowienia kradzieży i przywłaszczenia z 500 na 800 złotych; tak: art. 119 § 1 k.w. po nowelizacji), można jednak zakładać, że do pewnej części czynów popełnionych przed 14 marca 2023 r. (być może ich większości) będą stosowane dotychczasowe przepisy karnomaterialne.

Rozpocząłem tekst od wspomnienia o tym, w jaki sposób wzrosło napięcie uczestników szkoleń przygotowujących się do egzaminu zawodowego 2023. Dzięki art. 4 § 1 k.k. niewesoła atmosfera może się nieco poprawić: patrząc bowiem realistycznie na warunki egzaminacyjne (ale także na najbliższe życie zawodowe karnistek i karnistów), można zakładać, że poza wypadkami zmian na korzyść (jak wspomniany art. 119 k.w.) jeszcze przez długie lata będziemy stosować przepisy sprzed tej „wielkiej” nowelizacji. Wystarczy bowiem ustalenie, że czyn został popełniony przed 14 marca 2023 r., a może okazać się, że w podstawie kwalifikacji prawnej czynu zarzucanego czy przypisanego konieczne będzie wskazanie, z jakiej daty (innej niż data orzekania) brzmienie przepisu jest zgodne z nakazem stosowania ustawy względniejszej.

---

I jeszcze dwie uwagi końcowe.

Po pierwsze, zważywszy na realia polityczne nie jest też wcale wykluczone, że przepisy znowelizowane ustawą, tak słusznie krytykowane (np. https://kipk.pl/ekspertyzy/populistyczna-nowelizacja-prawa-karnego/), nie zostaną zastosowane w żadnym prawomocnym wyroku.

Po drugie, 26 stycznia nastąpił kolejny zaskakujący zwrot akcji, świadczący niestety jak najgorzej o jakości aktualnej legislacji. W druku nr 2954-A obejmującym dodatkowe sprawozdanie Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka o rządowym projekcie ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (sic!) oraz niektórych innych ustaw (druk nr 2860) wniesiono o przyjęcie poprawki polegającej na dodaniu art. 4a w brzmieniu:

„Art. 4a. W ustawie z dnia 7 lipca 2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 2600) art. 33 otrzymuje brzmienie:

„Art. 33. Ustawa wchodzi w życie z dniem 1 października 2023 r., z wyjątkiem:

1. art. 1 pkt 14, 67 lit. c, pkt 68 lit. c oraz art. 9 pkt 11 i 12, które wchodzą w życie z dniem 14 marca 2024 r.;
2. art. 10 pkt 1–6, 12, 13 i 17, które wchodzą w życie z dniem 1 stycznia 2026 r.”.

Jeżeli te poprawki zostaną przyjęte: 

1. przepisy ustawy, które miały pierwotnie wejść w życie 14.03.2023 r., wejdą w życie 1.10.2023 r., 
2. przepisy ustawy, które miały pierwotnie wejść w życie 14.12.2023 r., wejdą w życie 14.03.2024 r.,
3. przepisy ustawy, które miały pierwotnie wejść w życie 1.01.2026 r., wejdą w życie – o dziwo – 1.01.2026 r. 

Osoby przystępujące do egzaminu adwokackiego i radcowskiego w 2023 roku powinny zatem śledzić losy rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (druk nr 2860).

Przygotowujesz się do egzaminu zawodowego? Sięgnij po pomocną publikację: “Zawodowy egzamin prawniczy. Prawo karne“

---