Stan wyjątkowy – jakie ograniczenia, kiedy można wprowadzić i z czym to się wiąże?
Stan wyjątkowy jest jednym z trzech środków zaradczych, jakie – obowiązująca w naszym kraju Konstytucja – dopuszcza w ramach tzw. stanów nadzwyczajnych. Przyczynkiem do omówienia tego zagadnienia i przedstawienia jego specyfiki, jest rozporządzenie Prezydenta Polski, który z początkiem września 2021 roku, zdecydował się na wprowadzenie stanu wyjątkowego na obszarze granicznym z Białorusią. Czym dokładnie jest stan wyjątkowy oraz z jakimi wiąże się ograniczeniami dla mieszkańców na terenie nim objętym? Jakie jeszcze są konsekwencje wprowadzenia stanu wyjątkowego, o których warto wiedzieć?
Kto, kiedy i na jak długo może wprowadzić stan wyjątkowy?
Rozdział XI Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej traktuje o stanach nadzwyczajnych, które w szczególnych sytuacjach – mogą zostać wprowadzone na terytorium naszego kraju. Obok stanu wojennego i stanu klęski żywiołowej, to właśnie trzeci „nadzwyczajny środek zaradczy” w postaci stanu wyjątkowego – stał się dzisiaj głównym przedmiotem ożywionych dyskusji.
Szczegółowe kwestie związane ze stanem wyjątkowym, unormowane zostały w stosownej ustawie z dnia 21 czerwca 2002 roku. Stan wyjątkowy może być wprowadzony na podstawie rozporządzenia Prezydenta – na wniosek Rady Ministrów – w razie „zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego”. W założeniu, celem stanu wyjątkowego, który może zostać wyprowadzony zarówno na wybranych obszarze, jak i na terenie całego kraju, jest przywrócenie warunków do normalnego funkcjonowania państwa.
“Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Przepisy“, stan prawny: 5 sierpnia 2021 r.
Zgodnie z zapisem w przedmiotowej ustawie, który powstał na podstawie art. 230 Konstytucji, Prezydent może ogłosić stan wyjątkowy na czas nie dłuższy, niż 90 dni, jednak – w uzasadnionym przypadku – okres ten może zostać wydłużony o kolejne 60 dni. Dodatkowo, zgodnie z art. 7 ustawy o stanie wyjątkowym, minister spraw zagranicznych jest zobligowany formalnie zawiadomić (notyfikować) o tym fakcie Sekretarza Generalnego ONZ oraz Rady Europy.
W momencie ustania przyczyn, dla których stan wyjątkowy został wprowadzony oraz „zostanie przywrócone normalne funkcjonowanie państwa” (art. 5 ust. 2 ustawy), Prezydent może go znieść przed upływem terminu, w jakim miał on pierwotnie obowiązywać. O skrócenie czasu trwania stanu wyjątkowego ponownie wnioskuje rząd, a w razie aprobaty Prezydenta – wydaje on stosowne rozporządzenie.
Stan wyjątkowy – jakie ograniczenia wiążą się z jego wprowadzeniem?
W prezydenckim rozporządzeniu powinny znaleźć się m. in. informacje dotyczące przyczyny wprowadzenia stanu wyjątkowego, obszaru, jakim został on objęty, czasu trwania, a także wykaz ograniczeń w zakresie wolności oraz praw człowieka i obywatela. Jeśli chodzi o zakres podmiotowy, to stan wyjątkowy dotyczy zarówno osób zamieszkujących dany obszar na stałe, jak i osób przebywających na nim czasowo. Wszystkie ograniczenia stosowane są wobec osób prawnych i jednostek organizacyjnych, jakie nie posiadają osobowości prawnej, które mają siedzibę bądź prowadzą działalność na terenie objętym stanem wyjątkowym. W myśl ustawowych postanowień, skala i zakres tych ograniczeń musi być adekwatny do stopnia zagrożenia, jaki był powodem wprowadzenia stanu wyjątkowego.
Wśród licznych ograniczeń, jakimi mogą zostać objęci obywatele na terenie objętych stanem wyjątkowym, wymienić można np. zakaz organizowania zgromadzeń (za wyjątkiem obrzędów religijnych, a także zgromadzeń organizowanych przez organy państwa lub organy samorządu terytorialnego), rejestracji nowych oraz zawieszenie działalności istniejących stowarzyszeń czy partii. W czasie stanu wyjątkowego, może zostać ponadto zastosowana cenzura prewencyjna, np. w zakresie publikacji prasowych, przekazów radiowych, telewizyjnych i internetowych. Możliwa jest również kontrola przesyłek, paczek oraz korespondencji listowej.
Mieszkańcy i osoby przebywające na obszarze, na którym obowiązuje stan wyjątkowy, mogą mieć narzucony nakaz posiadania przy sobie dokumentu tożsamości. Osoby pełnoletnie, co do których zachodzi podejrzenie, iż nie będą przestrzegać porządku prawnego, a ich aktywność może zagrażać ustrojowi i bezpieczeństwu państwa – mogą zostać przymusowo umieszczeni w ośrodku odosobnienia. Podobnej sankcji podlegają osoby, które ukończył 17. rok życia, w przeprowadzona z nimi rozmowa ostrzegawcza nie przyniosła oczekiwanego rezultatu.
W przypadku, jeśli policyjne środki przymusu bezpośredniego okazałaby się niewystarczające, do osiągnięcia celów może zostać wykorzystany pododdział zwarty policji w bronią palną. W trakcie obowiązywania stanu wyjątkowego, do likwidacji zagrożenia i przywrócenia warunków do normalnego funkcjonowania państwa, można też wykorzystać w pełni uzbrojone Siły Zbrojne RP.
Na terenie, na którym obowiązuje stan wyjątkowy, mogą zostać wprowadzone ograniczenia w zakresie dostępu do towarów konsumpcyjnych, okresowego zaniechania prowadzenia działalności gospodarczej czy zawieszenia aktywności placówek oświatowych (np. szkół). Ponadto, ograniczeniem może zostać objęty obrót środkami płatniczymi, transport, komunikacja telefoniczna i pocztowa, a także prawo do posiadania broni palnej.
Wszelkie naruszenia w obrębie regulacji prawnych wynikających z wprowadzonego stanu wyjątkowego – grożą aresztem albo grzywną.
Stan wyjątkowy – o czym jeszcze należy wiedzieć?
W przypadku wprowadzenia stanu wyjątkowego na obszarze tylko jednego województwa, obowiązki koordynacji spoczywają na wojewodzie. Jeśli okoliczności wymuszą objęcie stanem wyjątkowym większego terenu, to koordynatorem działań staje się Premier.
Podczas stanu wyjątkowego nie można wprowadzać żadnych zmian m .in. w Konstytucji oraz w ordynacjach wyborczych. W czasie trwania stanu wyjątkowego, a także w ciągu 90 dni od jego zakończenia – zakazane jest ponadto przeprowadzanie krajowego referendum oraz wyborów, a kadencje Prezydenta, Sejmu i Senatu ulegają odpowiedniemu wydłużeniu. W sytuacji, kiedy organy samorządu terytorialnego (gmina, powiat, samorząd województwa) są nieskuteczne w zakresie realizowania powierzonych zadań publicznych i/lub zaleceń związanych ze stanem wyjątkowym, mogą one zostać zastąpione przez komisarza rządowego (zarząd komisaryczny).
Nie każdy ma świadomość tego, że ograniczenia związane ze stanem wyjątkowym, otwierają drogę do roszczeń o odszkodowanie. Kwestie ubiegania się o rekompensatę z tytułu szkody będącej następstwem obowiązującego stanu wyjątkowego, unormowane są w ustawie o wyrównywaniu strat majątkowych wynikających z ograniczenia w czasie stanu nadzwyczajnego wolności i praw człowieka i obywatela z dnia 22 listopada 2002 roku. Należy jednak pamiętać, że odszkodowania te mogą dotyczyć wyłącznie tzw. szkody rzeczywistej (damnum emergens), ponieważ ustawa nie przewiduje ubiegania się już o zwrot kosztów utraconych korzyści, jakie poniósł obywatel bądź firma.
