Rodzina zastępcza. Na czym to polega, wynagrodzenie oraz co zrobić, aby nią zostać?

Wspieranie dzieci i zapewnienie im bezpiecznego, stabilnego środowiska do rozwoju to fundamentalna rola społeczeństwa oraz państwa. Niestety, nie zawsze biologiczni rodzice są w stanie spełnić te warunki z różnych powodów, takich jak przemoc domowa, zaniedbanie czy choroba. W takich przypadkach, kiedy bezpieczeństwo i dobro dziecka są zagrożone, pomocna staje się instytucja rodziny zastępczej, która przejmuje odpowiedzialność za opiekę oraz wychowanie podopiecznego.

Rodzina zastępcza – czym jest i na czym polega?

Rodzina zastępcza jest formą pomocy dziecku i jego rodzinie w sytuacjach, gdy rodzice biologiczni nie są w stanie zapewnić odpowiedniej opieki oraz wychowania. W przeciwieństwie do adopcji utworzenie rodziny zastępczej nie powoduje formalnego powstania więzi rodzinno-prawnej między opiekunami a dzieckiem. Rodzice zastępczy decydują się na opiekę nad dzieckiem, stwarzając mu dom i dobre warunki na określony czas.

Głównym celem rodzin zastępczych jest zapewnienie podopiecznym bezpiecznego i stabilnego środowiska, w którym będą mogli rozwijać się, a także zachowanie więzi np. między bratem a siostrą, jeśli to możliwe. Dlatego dąży się do umieszczania rodzeństwa w tej samej rodzinie zastępczej lub w jednym rodzinnym domu dziecka.

Rodzina zastępcza jest istotnym elementem systemu opieki nad dziećmi, zapewniając im wsparcie, troskę i stabilność w trudnych okolicznościach. Pracownicy socjalni oraz odpowiednie instytucje sprawują nadzór nad procesem umieszczania dzieci w rodzinach zastępczych, monitorując ich dobrostan oraz postępy w rozwiązywaniu trudności, aby ewentualnie umożliwić powrót do biologicznej rodziny, jeśli sytuacja się poprawi.

Kto może zostać rodziną zastępczą?

Bycie rodziną zastępczą to bardzo odpowiedzialne zadania, wymagające cierpliwości, odpowiedniego podejścia, umiejętności rozwiązywania trudnych sytuacji, ale przede wszystkim zaangażowania.

Wbrew powszechnej opinii rodziną zastępczą może zostać nie tylko małżeństwo, ale także para żyjąca w związku nieformalnym oraz osoba bez partnera życiowego.

Rodzaje rodziny zastępczych

Rodziny zastępcze są ważnym elementem systemu opieki nad dziećmi, które z różnych powodów nie mogą być wychowywane przez swoich rodziców. Kandydaci chcący podjąć się tego odpowiedzialnego zadania muszą zdecydować, jaki rodzaj rodziny chcą założyć. Do wyboru jest:

1. Rodzina zastępcza spokrewniona – zakładana przez najbliższych krewnych np. dziadków czy dorosłe rodzeństwo. Zazwyczaj dzieje się tak, gdy biologiczni rodzice zmarli lub zostali pozbawieni praw rodzicielskich.
2. Rodzina zastępcza niezawodowa – składa się z krewnych niebędących wstępnymi lub rodzeństwem dziecka bądź osób niebędących spokrewnionymi z dzieckiem, które przyjmują do opieki maksymalnie trójkę dzieci. W odróżnieniu od innych rodzajów rodzin zastępczych nowi rodzice nie rezygnują ze swojej pracy, co oznacza, że nie pobierają także za to wynagrodzenia.
3. Rodzina zastępcza zawodowa – ten rodzaj rodziny zastępczej polega na tym, że jeden z rodziców rezygnuje z pracy zawodowej, aby w pełni poświęcić się wychowywaniu dzieci, za co otrzymuje wynagrodzenie.
4. Rodzina zastępcza zawodowa specjalistyczna – podejmuje się opieki nad dziećmi z niepełnosprawnościami fizycznymi i intelektualnymi, dziećmi na podstawie ustawy z dnia 9 czerwca 2022 r. o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich oraz małoletnimi matkami z dziećmi. W tym przypadku jeden z rodziców rezygnuje z pracy, aby zapewnić specjalistyczną opiekę i wsparcie podopiecznym. Rodzina zastępcza specjalistyczna otrzymuje wynagrodzenie i dodatkowe wsparcie w celu skutecznego wychowania jednego lub dwóch dzieci.
5. Rodzina zastępcza zawodowa pełniąca funkcję pogotowia rodzinnego – tutaj umieszczane są dzieci na czas potrzebny do ustabilizowania ich sytuacji życiowej. Ten okres nie przekracza jednak 4 miesięcy. W szczególnych przypadkach, za zgodą opiekuna rodziny zastępczej, czas ten może zostać przedłużony do 8 miesięcy lub do zakończenia postępowania sądowego dotyczącego: powrotu dziecka do swojej rodziny, przysposobienia lub umieszczenia w innej rodzinie zastępczej. Do pogotowia rodzinnego przyjmuje się dziecko:
6. na podstawie orzeczenia sądu;
7. w przypadku gdy dziecko zostało doprowadzone przez Policję lub Straż Graniczną;
8. na wniosek rodziców, dziecka lub innej osoby w przypadku, o którym mowa w art. 12a ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy domowej.

Prowadzącym pogotowie rodzinne wypłacane jest wynagrodzenie.

6. Rodzinny dom dziecka – jest rodzajem rodziny zastępczej, w której jeden z rodziców rezygnuje z pracy, aby zapewnić opiekę większej liczbie dzieci. Rodzina może przyjąć nawet ośmioro dzieci, a rodzicowi przysługuje wsparcie finansowe i inne formy pomocy dla rodziny.
7. Rodzina pomocowa – mogą nią być małżonkowie lub osoba niepozostająca w związku małżeńskim, które zostały odpowiednio przeszkolone. Rodziną pomocową zostają także rodziny zastępcza niezawodowe, rodziny zastępcze zawodowe lub prowadzące rodzinny dom dziecka – w tych przypadkach opiekunowie mogą przyjąć pod swoją opiekę dziecko bez względu na to iloma podopiecznymi już się zajmują. Pobyt dzieci w rodzinie pomocowej nie może przekraczać dwóch miesięcy.

Jakie warunki należy spełnić, aby zostać rodziną zastępczą?

Zgodnie z art. 42 Ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej:

Pełnienie funkcji rodziny zastępczej oraz prowadzenie rodzinnego domu dziecka może być powierzone osobom, które:

1. dają rękojmię należytego sprawowania pieczy zastępczej;
2. nie są i nie były pozbawione władzy rodzicielskiej, oraz władza rodzicielska nie jest im ograniczona ani zawieszona;
3. wypełniają obowiązek alimentacyjny – w przypadku gdy taki obowiązek w stosunku do nich wynika z tytułu egzekucyjnego;
4. nie są ograniczone w zdolności do czynności prawnych;
5. są zdolne do sprawowania właściwej opieki nad dzieckiem, co zostało potwierdzone:
   • zaświadczeniem lekarskim o stanie zdrowia wystawionym przez lekarza podstawowej opieki zdrowotnej, w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 27 października 2017 r. o podstawowej opiece zdrowotnej (Dz. U. z 2021 r. poz. 1050), oraz;
   • opinią o posiadaniu predyspozycji i motywacji do pełnienia funkcji rodziny zastępczej lub prowadzenia rodzinnego domu dziecka wystawioną przez psychologa, który posiada co najmniej wykształcenie wyższe magisterskie na kierunku psychologia oraz 2-letnie doświadczenie w poradnictwie rodzinnym;
6. przebywają na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, z tym że w przypadku cudzoziemców ich pobyt jest legalny;
7. zapewnią odpowiednie warunki bytowe i mieszkaniowe umożliwiające dziecku zaspokajanie jego indywidualnych potrzeb, w tym:
   • rozwoju emocjonalnego, fizycznego i społecznego,
   • właściwej edukacji i rozwoju zainteresowań,
   • wypoczynku i organizacji czasu wolnego;
8. nie figurują w bazie danych Rejestru Sprawców Przestępstw na Tle Seksualnym z dostępem ograniczonym.

Co zrobić, aby zostać rodziną zastępczą?

Krok 1: Skontaktuj się z lokalnym organizatorem rodzinnej pieczy zastępczej. Może to być Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej lub Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie, zależnie od miejsca zamieszkania.

Krok 2: Proces założenia rodziny zastępczej trwa około pół roku i składa się z wielu etapów. Na początku musisz złożyć wniosek o ustanowienie rodziny zastępczej oraz przedstawić zaświadczenia lekarskie.

Krok 3: Pracownicy ośrodka odwiedzą Twoje miejsce zamieszkania, aby ocenić warunki mieszkaniowe, jakie możesz zapewnić dziecku.

Krok 4: Następnie zostaniesz skierowany na szkolenie kwalifikacyjne oraz badania psychologiczne mające na celu ocenę Twoich predyspozycji i motywacji do sprawowania pieczy zastępczej.

Krok 5: Pozytywna ocena po badaniach psychologicznych oraz ukończenie szkolenia kwalifikacyjnego uprawniają Cię do przyjęcia dzieci jako rodzic zastępczy. Otrzymasz zaświadczenie potwierdzające kwalifikacje.

Krok 6: Po otrzymaniu zaświadczenia kwalifikacyjnego, możesz złożyć wniosek o pełnienie funkcji rodziny zastępczej lub prowadzenie rodzinnego domu dziecka. Zespół Kwalifikacyjny dokona kwalifikacji i określi formę pieczy zastępczej, jaką możesz pełnić oraz liczbę i wiek dzieci, które mogą być powierzone pod Twoją opiekę.

Pamiętaj, że na różnych etapach procesu założenia rodziny zastępczej potrzebne są stosowne dokumenty np. zaświadczenia o braku uzależnień, dowód osobisty, dokumenty dotyczące stanu cywilnego, umowa najmu, oświadczenia itp. Wszystkie potrzebne informacje znajdziesz w Ustawie z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.

Wynagrodzenie dla rodzin zastępczych

Na podstawie art. 86 ust. 3 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. z 2022 r. poz. 447, 1700 i 2140 oraz z 2023 r. poz. 403 i 535), zwanej dalej “ustawą”, ogłasza się, że od dnia 1 czerwca 2023 r. wysokość kwoty:

1. w przypadku dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej spokrewnionej wynosi nie mniej niż 899 zł;
2. w przypadku dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej zawodowej, rodzinie zastępczej niezawodowej lub rodzinnym domu dziecka wynosi nie mniej niż 1361 zł;
3. dla rodziny zastępczej oraz prowadzącemu rodzinny dom dziecka na dziecko legitymujące się orzeczeniem o niepełnosprawności lub orzeczeniem o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności – wynosi nie mniej niż 274 zł;
4. dla rodziny zastępczej zawodowej na dziecko umieszczone na podstawie ustawy z dnia 9 czerwca 2022 r. o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich – wynosi nie mniej niż 274 zł;

Co więcej, zgodnie z art. 83. wyżej wskazanej ustawy rodzinie zastępczej lub prowadzącemu rodzinny dom dziecka starosta może przyznać:

• dofinansowanie do wypoczynku w miejscu innym niż zamieszania,
• jednorazowe świadczenie na pokrycie kosztów związanych z potrzebami przyjmowanego dziecka,
• jednorazowe lub okresowe świadczenie na pokrycie kosztów związanych z wystąpieniem zdarzeń losowych.

Dodatkowo rodzina zastępcza zawodowa i niezawodowa może otrzymać środki na pokrycie kosztów związanych z utrzymaniem lokalu mieszkaniowego lub domu jednorodzinnego. Mogą oni przeznaczyć je na czynsz, wodę, gaz itp.  

Rodzina zastępcza odgrywa niezastąpioną rolę w życiu dzieci, które nie mogą być wychowywane przez swoje biologiczne rodziny. Zapewnia im bezpieczeństwo, opiekę oraz stabilność, a także stwarza szansę na rozwój i zachowanie więzi z rodzeństwem. Dlatego ważne jest, aby społeczeństwo, ale także państwo kontynuowały wsparcie dla rodzin zastępczych oraz promowały tę formę opieki jako cenny element systemu pieczy nad dziećmi.