Prawo kanoniczne – najczęstsze pytania i odpowiedzi

Na skróty

Toggle

Czym jest Prawo kanoniczne?

Prawo kanonicznie jest dyscypliną naukową, którą w ujęciu podmiotowym można rozpatrywać jako naukę badającą szeroko pojęte prawo kościelne. Z kolei w ujęciu przedmiotowym prawo kanoniczne postrzegane jest jako zorganizowany system, dzięki któremu Kościół może prawnie funkcjonować. Co ważne, jest to pojęcie tożsame ze zbiorem zasad, których ustanowienie przez władzę kościelną wiąże się z zamiarem ułatwienia osiągnięcia zbawienia przez ludność Kościoła.

Małżeństwo i rozwód. Czy w prawie kanonicznym istnieje pojęcie rozwodu i czy prawo kościelne przewiduje instytucję rozwodu?

Nie. Od 25 kwietnia 1998 r. obowiązuje w Polsce Konkordat zawarty ze Stolicą Apostolską, dzięki któremu nie ma potrzeby zawierania małżeństwa dwukrotnie – przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego i przed Bogiem w kościele. Jeżeli nupturienci pragną wziąć ślub kościelny, to nie mają potrzeby czynić tego również w urzędzie stanu cywilnego. Aby było to możliwe, duchowny przed upływem pięciu dni od daty zawarcia małżeństwa musi przesłać odpowiednie zaświadczenia do urzędu stanu cywilnego i po sporządzeniu aktu małżeństwa zostanie ono również zawarte w świetle polskiego prawa. Mimo tego, że małżeństwo zostało zawarte zgodnie z prawem kanonicznym (które nie uznaje rozwodów), to nie zmienia faktu, że małżonkowie podlegają jednocześnie prawu powszechnemu, co pociąga za sobą szereg konsekwencji.
Prawo powszechne traktuje instytucję małżeństwa w sposób zdecydowanie mniej rygorystyczny niż ma to miejsce w przypadku prawa kanonicznego. I choć doktryna prawnicza na podstawie Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego uznaje małżeństwo za trwały stosunek prawny łączący zwykle dożywotnio mężczyznę i kobietę, to inaczej niż prawo kościelne podchodzi do kwestii rozwiązania małżeństwa.

W ramach prawa powszechnego, w przypadku zaistnienia trwałego i zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego oraz niewystąpienia przesłanek negatywnych, takich jak zagrożenie dobra wspólnych małoletnich dzieci, wina małżonka żądającego rozwodu oraz sprzeczność żądania rozwodu z zasadami współżycia społecznego, sąd może orzec rozwód.

W prawie kościelnym małżeństwo i rozwód to sprawy o wiele bardziej złożone. W tym przypadku nie ma żadnych przesłanek, ponieważ nie istnieje instytucja rozwodu. Prawo kanoniczne stoi bowiem na straży dozgonnego węzła małżeńskiego, którego celem jest zrodzenie, wychowanie potomstwa, wzajemne wsparcie, miłość, dawanie przykładu innym, co wyklucza możliwość rozwodów, w myśl zasady – „Co Bóg złączył, człowiek niech nie rozdziela”.

Skoro miłość jest podstawą małżeństwa, a dwie osoby, które podejmują tak ważną decyzję i zostają złączone węzłem małżeńskim, wypowiadając z pełną świadomością oraz odpowiedzialnością słowa przysięgi małżeńskiej, to praktyka niedopuszczająca rozwodów wydaje się mieć sens. Jednak trzeba również wziąć pod uwagę sytuacje, kiedy jeden z małżonków zmienia zupełnie swoje zachowanie, staje się zupełnie inny niż był przed małżeństwem, a małżeństwo jest ważne i dopełnione. Prawo mówi, że nawet wówczas węzeł małżeński jest dozgonny.

Czy prawo kanoniczne przewiduje możliwość uznania nieważności małżeństwa?

Tak. Za niedopuszczalnością rozwodów w prawie kanonicznym przemawia fakt, że małżeństwo musi być trwałe, aby mogło zrealizować swoje cele, o czym wyraźnie mowa w kan. 1055 § 1 Kodeksu Prawa Kanonicznego z dnia 4 grudnia 1983 r.

W prawie kanonicznym małżonkowie mogą zostać rozłączeni, jeżeli stwierdzona zostanie nieważność małżeństwa. Nie jest to jednak równoznaczne z rozwodem funkcjonującym w prawie powszechnym, ponieważ prawo kanoniczne nie operuje tym pojęciem.

Stwierdzenie nieważności małżeństwa to nic innego jak skonstatowanie, że małżeństwo było nieważne od samego jego początku. Orzeczenie nieważności małżeństwa musi się opierać na konkretnym tytule prawnym. Do grupy tytułów prawnych należą takie, które wynikają z istnienia w chwili związku małżeńskiego przeszkody kanonicznej, od której nie została udzielona dyspensa. Są nimi:

1.     przeszkoda wieku;
2.     przeszkoda niemocy płciowej;
3.     przeszkoda węzła małżeńskiego;
4.     przeszkoda różnej religii;
5.     przeszkoda święceń;
6.     przeszkoda publicznego, wieczystego ślubu czystości;
7.     przeszkoda uprowadzenia;
8.     przeszkoda zabójstwa współmałżonka;
9.     przeszkoda pokrewieństwa;
10.  przeszkoda powinowactwa;
11.  przeszkoda przyzwoitości publicznej;
12.  przeszkoda pokrewieństwa prawnego.

Wyżej wymienione przeszkody są jednocześnie przesłankami stwierdzenia nieważności małżeństwa. Choć rozwód jest instytucją nieznaną prawu kanonicznemu, to nawet w prawie świeckim oznacza on ustanie małżeństwa wcześniej zawartego w sposób prawidłowy, a więc małżeństwa istniejącego. Z kolei stwierdzenie nieważności małżeństwa w prawie kanonicznym oznacza to, że małżeństwo było nieważne od samego początku, czyli nigdy nie istniało.

Czy zdrada może być przesłanką do stwierdzenia nieważności małżeństwa wg prawa kanonicznego?

Nie. W przesłankach stwierdzenia nieważności małżeństwa w prawie kanonicznym brakuje pojęcia zdrady. Zgodnie z ogólnym poglądem, zdrada małżeńska daje małżonkowi zdradzonemu możliwość odejścia od małżonka, który dopuścił się zdrady. Jednak prawo kanoniczne nie posługuje się tym tokiem myślenia. W prawie kościelnym zdrada sama w sobie nie powoduje stwierdzenia nieważności małżeństwa sakramentalnego, chociaż jest często traktowana przez strony jako bardzo poważny argument. Zdrada małżeńska może jednak w pewnych okolicznościach przyczynić się do stwierdzenia nieważności sakramentu małżeństwa.

Kto może być chrzestnym zgodnie z prawem kanonicznym?

Kodeks Prawa Kanonicznego z dnia 4 grudnia 1983 r. w kan. 874 daje wyraźnie mówi o warunkach koniecznych, jakie odnoszą się do funkcji chrzestnego i świadka Chrztu Świętego.

Kto może być chrzestnym?

Kan. 874 – § 1. Do przyjęcia zadania chrzestnego może być dopuszczony ten, kto:
1.     jest wyznaczony przez przyjmującego chrzest albo przez jego rodziców, albo przez tego, kto ich zastępuje, a gdy tych nie ma, przez proboszcza lub szafarza chrztu, i posiada wymagane do tego kwalifikacje oraz intencję pełnienia tego zadania;
2.     ukończył szesnaście lat, chyba że biskup diecezjalny określił inny wiek albo proboszcz lub szafarz jest zdania, że słuszna przyczyna zaleca dopuszczenie wyjątku;
3.     jest katolikiem, bierzmowanym i przyjął już sakrament Najświętszej Eucharystii oraz prowadzi życie zgodne z wiarą i odpowiadające funkcji, jaką ma pełnić;
4.     jest wolny od jakiejkolwiek kary kanonicznej, zgodnie z prawem wymierzonej lub deklarowanej;
5.     nie jest ojcem lub matką przyjmującego chrzest.
§ 2. Ochrzczony, należący do niekatolickiej wspólnoty kościelnej, może być dopuszczony tylko razem z chrzestnym katolikiem i to jedynie jako świadek chrztu.

Zgodnie z kanonem 874, § 1 Kodeksu prawa kanonicznego oraz Instrukcji duszpasterskiej Episkopatu o udzielaniu sakramentu chrztu świętego dzieciom (15. 12. 1975), zabronione jest wyznaczanie na rodziców chrzestnych osób żyjących w grzechu ciężkim. Zakaz ten odnosi się do osób mieszkających bez ślubu kościelnego oraz rozwiedzionych, którzy zawarli związek cywilny. Zakaz ten dotyczy również osób tej samej płci mieszkających razem i żyjących w grzechu ciężkim. Instrukcja KEP o udzielaniu sakramentu chrztu dzieciom zabrania także dopuszczania do funkcji chrzestnego młodzieży nieuczęszczającej na katechizację.

Akt chrztu. Jakie formalności należy wypełnić?

Obowiązujące normy prawa kanonicznego nakładają obowiązek prowadzenia księgi ochrzczonych w każdej parafii. Zgodnie z Kodeksem prawa kanonicznego z dnia 4 grudnia 1983r. proboszcz miejsca, gdzie został przyjęty pierwszy sakrament wtajemniczenia chrześcijańskiego, powinien niezwłocznie i dokładnie odnotować w owej księdze fakt udzielenia chrztu konkretnej osobie (kan. 535 § 1; kan. 877 § 1 k.p.k.). Zatem ścisły obowiązek i odpowiedzialność za dokonanie adnotacji leży w gestii proboszcza miejsca udzielenia chrztu, zgodnie z łacińską zasadą ubi factus ibi actus.

Akt chrztu zostanie wystawiony na podstawie:
·       skróconego aktu urodzenia dziecka
·       świadectwa ślubu kościelnego rodziców
·       dokumentów, które potwierdzają dane osobowe rodziców i chrzestnych

Czy zgodnie z prawem kanonicznym bierzmowanie jest konieczne przed ślubem?

Nie. W Kan. 1065 Kodeksu Prawa Kanonicznego z dnia 4 grudnia 1983 r. czytamy, że „Katolicy, którzy nie przyjęli jeszcze sakramentu bierzmowania, powinni go przyjąć przed zawarciem małżeństwa, gdy jest to możliwe bez poważnej niedogodności”.

Kodeks Prawa Kanonicznego jasno stwierdza, że nupturienci powinni przystąpić przed ślubem do sakramentu bierzmowania, ale nie muszą. Nie można więc stawiać warunku, że albo bierzmowanie i ślub, albo nic.

Apostazja w świetle prawa kanonicznego. Jakie konsekwencje wiążą się z dokonaniem apostazji?

Apostazja, czyli odstępstwo od wiary, od wyznawanych zasad lub przekonań, jest możliwa po spełnieniu określonych warunków.

Kan. 751 Kodeksu prawa kanonicznego z dnia 4 grudnia 1983 r. stanowi, że apostazją nazywa się całkowite porzucenie wiary chrześcijańskiej. Przepisy dotyczące formalności niezbędnych do dokonania apostazji zawiera Dekret Ogólny Konferencji Episkopatu Polski w sprawie wystąpień z Kościoła oraz powrotu do wspólnoty Kościoła. Zgodnie z tym dokumentem apostata całkowicie porzuca wiarę chrześcijańską, występując z Kościoła katolickiego i wstępując do wspólnoty religijnej niechrześcijańskiej lub pozostając poza jakąkolwiek wspólnotą religijną.

Konsekwencją dokonania aktu apostazji jest m.in. utrata prawa do sprawowania i przyjmowania sakramentów, zakaz czynnego udziału w obrzędach, brak możliwości bycia świadkiem małżeństwa czy rodzicem chrzestnym. Jednak jedną z najważniejszych konsekwencji dokonania apostazji jest utrata prawa do katolickiego pogrzebu.

Jak dokonać apostazji?

Dla dokonania apostazji konieczne jest złożenie oświadczenia woli o wystąpieniu z Kościoła katolickiego. Odpowiednie pismo należy przedstawić osobiście proboszczowi danej parafii.

Oświadczenie woli o wystąpieniu z Kościoła katolickiego jest skuteczne, gdy zostanie:
·       wyrażone przez osobę pełnoletnią i zdolną do czynności prawnych, w sposób świadomy i wolny
·       złożone osobiście w formie pisemnej wobec proboszcza swego miejsca zamieszkania (stałego lub tymczasowego)

Pismo przesłane standardową pocztową, drogą elektroniczną lub złożone przed urzędnikiem cywilnym nie wywołuje skutków prawnych.