Prawo do azylu oraz status uchodźcy. Kto może się ubiegać i w jaki sposób?

Prawa obywateli państw trzecich wjeżdżających do UE lub przebywających na jej terytorium są często nieprzestrzegane. Wynika to czasem z niewłaściwego wdrażania przepisów, niewystarczającej wiedzy na temat praw człowieka, nieodpowiedniego szkolenia urzędników, a w niektórych przypadkach z otwartej dyskryminacji i ksenofobii.

Prawo do azylu — dla kogo?

Unia Europejska opracowała szereg przepisów dotyczących wiz, granic i azylu, które odnoszą się do nielegalnej migracji oraz do procesu przyjmowania i integracji migrantów. Większość praw zapisanych w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej ma zastosowanie do wszystkich ludzi, niezależnie od ich statusu imigracyjnego. Prawo do azylu jest zapisane w art. 18 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej (Dz. U. UE. C. z 2007 r. Nr 303, str. 1 z późn. zm.). Natomiast art. 19 zakazuje zbiorowych wydaleń, jak również deportacji osób, jeśli ich życiu zagraża niebezpieczeństwo lub inna poważna krzywda.

Karta Praw Podstawowych w europejskim i krajowym porządku prawnym

Zapewnienie prawa do azylu

W dniu 28 lipca 1951 r. w Genewie została sporządzona konwencja dotycząca statusu uchodźców i definiująca prawo do azylu. Zgodnie z zawartą w niej treścią, azyl jest prawem podstawowym i każdy, kto ucieka przed prześladowaniem lub innym nieludzkim i poniżającym traktowaniem w swoim kraju pochodzenia, ma prawo ubiegać się o taką ochronę. Strony Konwencji Genewskiej, w tym państwa członkowskie UE, mają międzynarodowy obowiązek przyznania tego prawa każdemu, kto spełnia kryteria określone w konwencji.

Chociaż termin „uchodźca” w życiu codziennym jest często używany w odniesieniu do wszystkich osób, które uciekły ze swojego kraju, w prawie azylowym odnosi się jedynie do uchodźców uznanych na mocy Konwencji Genewskiej, tj. osób, którym przyznano ochronę uchodźczą po zakończeniu procedury azylowej.

Natomiast 19 lipca 2013 r. weszło w życie Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady UE (nr 604/2013 z dnia 26 czerwca 2013 r.) nazwane później rozporządzeniem Dublin III. Określono w nim kryteria i mechanizmy ustalania państwa członkowskiego odpowiedzialnego za rozpatrzenie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej złożonego w jednym z państw członkowskich przez obywatela państwa trzeciego lub bezpaństwowca (Dz. U. UE. L. z 2013 r. Nr 180, str. 31).

Rozpatrywanie wniosków zgodnie z tzw. procedurą dublińską ma zastosowanie w krajach Unii Europejskiej oraz w Islandii, Liechtensteinie, Norwegii i Szwajcarii. Chodzi o to, by każdy wniosek o azyl złożony na terytorium państw członkowskich był rozpatrywany tylko przez jedno państwo, co pozwoli lepiej kontrolować wtórną migrację w Europie.

Prawo do azylu w Polsce

Prawo azylu i status uchodźcy jest prawem osób prześladowanych politycznie i prawem podstawowym, które jest także mocno zakorzenione w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Artykuł 56. stanowi, że:

Cudzoziemcy mogą korzystać z prawa azylu w Rzeczypospolitej Polskiej na zasadach określonych w ustawie.
Cudzoziemcowi, który w Rzeczypospolitej Polskiej poszukuje ochrony przed prześladowaniem, może być przyznany status uchodźcy zgodnie z wiążącymi Rzeczpospolitą Polską umowami międzynarodowymi.

Cudzoziemcowi można, na jego wniosek, udzielić azylu w Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli jest to niezbędne do udzielenia mu ochrony lub wymaga tego ważny interes Rzeczypospolitej Polskiej. Szczegółowe informacje o tym, jakie dane powinien zawierać wniosek, znajdują się w art. 26 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2021 r. poz. 1108 z późn. zm.).

Cudzoziemiec przebywający na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, który chce ubiegać się o nadanie statusu uchodźcy, ma obowiązek złożenia fotografii oraz odcisków palców. Jeżeli odbywa się to za granicą, jest obowiązany dołączyć do wniosku swoje zdjęcie oraz poddać się pobraniu odcisków linii papilarnych po przybyciu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie wizy krajowej. Prawo do azylu może zostać cofnięte, jeśli okaże się, że cudzoziemiec prowadzi działalność skierowaną przeciwko bezpieczeństwu państwa i porządkowi publicznemu.

Prawo polskie i unijne są identyczne, jeśli chodzi o przyznawanie prawa do azylu. Jednakże w dniu 20 sierpnia 2021 r. zostało wydane Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji, zmieniające rozporządzenie w sprawie czasowego zawieszenia lub ograniczenia ruchu granicznego na określonych przejściach granicznych (Dz. U. poz. 1536). Nowe regulacje umożliwiają Straży Granicznej zawracanie z terytorium Polski osób, które przebywają na nim nielegalnie.

Status cudzoziemca w Polsce wobec współczesnych wyzwań międzynarodowych

Status uchodźcy i procedura uchodźcza

Każdy, kto ucieka ze swojego kraju w obawie przed prześladowaniami, jest uchodźcą, a oficjalny status uchodźcy tylko potwierdza ten fakt. Przepisy dotyczące udzielania cudzoziemcom ochrony na terenie RP oraz nadawania, odmowy i cofania statusu uchodźcy oraz nadawania, odmowy i cofania ochrony uzupełniającej zawarte zostały w Ustawie z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2021 r. poz. 1108 z późn. zm.).

Zarówno status azylanta, jak i uchodźcy może uzyskać każda osoba, która jest obywatelem innego państwa lub jest bezpaństwowcem. Jednak tego statusu nie uzyskuje się automatycznie, należy się o niego ubiegać przed organami państwa. Ponadto, cudzoziemiec ubiegający się o ochronę międzynarodową nie może przekroczyć granicy Polski i wyjechać do innego kraju, dopóki procedura nie zostanie zakończona. Jeśli jednak zdecyduje się na wyjazd z kraju, bardzo możliwe, że zostanie odesłany do Polski jako państwa odpowiedzialnego za rozpatrzenie jego wniosku w ramach procedury dublińskiej.

Gdy osoba ubiegająca się o ochronę międzynarodową przybywa na granicę np. z Polską, powinna wyjaśnić funkcjonariuszom straży granicznej powody, dla których opuściła kraj pochodzenia. Jeżeli stwierdzi, że obawia się powrotu do swojego kraju, służby graniczne są zobowiązane zapewnić jej możliwość ubiegania się o ochronę międzynarodową. W Polsce straż graniczna jest odpowiedzialna za przyjmowanie takich wniosków, ale pełni jedynie rolę pośrednika. Ostateczną decyzję o nadaniu lub odmowie nadania statusu uchodźcy, lub udzielenia ochrony uzupełniającej podejmuje centralny organ cywilny, tj. Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców.

Kto nie jest uchodźcą?

Status uchodźcy nadawany jest każdemu, kto na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem w kraju pochodzenia z powodu rasy, religii, narodowości, przekonań politycznych lub przynależności do określonej grupy społecznej nie może, lub nie chce korzystać z ochrony tego kraju.

Istnieją również przesłanki, na podstawie których cudzoziemcowi odmawia się nadania statusu uchodźcy. Są one szczegółowo opisane w art. 19 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (t.j. Dz.U. z 2021 r., poz. 1108, ze zm.). Dotyczą one m.in. osób, które z kraju azylu popełniły zbrodnię przeciwko pokojowi, kontynuują działania zbrojne przeciwko swojemu krajowi pochodzenia, lub popełniły zbrodnię o charakterze innym niż polityczny. Również w przypadku gdy nie zachodzi uzasadniona obawa przed prześladowaniem w kraju pochodzenia lub gdy cudzoziemiec korzysta już z ochrony, lub pomocy organów, lub agencji Organizacji Narodów Zjednoczonych innych niż Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych ds. Statusu uchodźcy. Status uchodźcy nie zostanie również przyznany osobie, która jest odpowiedzialna za działania niezgodne z celami i zasadami Organizacji Narodów Zjednoczonych określonymi w preambule i art. 1 i 2 Karty Narodów Zjednoczonych, lub która popełniła przestępstwo o charakterze innym niż polityczne poza terytorium Polski.