Prawo do autorstwa i jego dwa główne filary – osobiste prawo autorskie oraz autorskie prawo majątkowe

Szeroko rozumiana kreacja staje się coraz istotniejszą częścią przemysłu, czy ogólnie – gospodarki. Z kreacją zaś nierozerwalnie związane jest zagadnienie prawa do autorstwa. Samo prawo autorskie jest przy tym dziedziną na tyle rozbudowaną, że ujęte w sposób szczegółowy może sprawiać nie lada problemy. Znacznie lepiej wygląda to w przypadku jego podstawowych pojęć, takich jak osobiste prawa autorskie oraz autorskie prawa majątkowe.

Czym jest prawo do autorstwa?

Pod pojęciem prawa autorskiego kryje się konstrukcja prawna przyznająca wszystkim autorom wyłączność decydowania o ich dziełach (wszelkiego rodzaju). Chodzi tu przede wszystkim o sposoby, w jakie dzieła te miałby być wykorzystane, a także o czas, w którym miałoby to nastąpić. Czas podobnego monopolu autora na decydowanie o losach jego dzieła pozostaje ograniczony – określa się go mianem czasu ochrony prawnoautorskiej.

Podstawowym aktem prawnym obejmującym prawo do autorstwa jest Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. 2019.1231). W niej właśnie znajdują się szczegółowe przepisy określające przedmiot (rozdział 1) oraz podmiot (rozdział 2) prawa autorskiego, sankcje stosowane wobec osób naruszających przepisy prawa o autorstwie (np. art. 115 Pr Aut, 117 Pr Aut), a także wprowadzające wyraźne rozróżnienie pomiędzy osobistym prawem autorskim a autorskim prawem majątkowym.

Książki dot. prawa autorskiego w ofercie Profinfo.pl

Na czym polega osobiste prawo autorskie?

Osobiste prawo autorskie ma na celu ochronę tej wyjątkowej, osobistej więzi, jaka łączy autora z każdym jego dziełem. W szczególności zaś, jak mówi art. 16 Pr Aut, chroni ono prawo autora do:

autorstwa utworu;
oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo;
nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;
decydowania o pierwszym udostępnianiu utworu publiczności;
nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

Na podstawie tych i innych przepisów autorskie prawa osobiste należy uznać za:

związane bezpośrednio z osobą autora,
dotyczące relacji twórcy z jego dziełem,
umożliwiające autorowi zachowanie z jego dziełem więzi niemajątkowej,
nieograniczone w czasie,
niezbywalne – autor nie może z nich zrezygnować ani też nikomu przekazać. Osobiste prawa autorskie zawsze przysługują twórcom.

Osobiste prawa autorskie nie zabezpieczają twórcy pod względem majątkowym, choć ich naruszenie może wiązać się np. z wypłatą zadośćuczynienia czy zwiększonego wynagrodzenia. Zabezpieczenie to zapewniają natomiast autorskie prawa majątkowe.

Jak działa autorskie prawo majątkowe?

Autorskie prawo majątkowe to prawo do korzystania z utworu oraz do rozporządzania nim na wszystkich możliwych polach eksploatacji. Przepisy autorskiego prawa majątkowego (art. 17 i kolejne Pr Aut), stanowią również gwarancję wynagrodzenia otrzymywanego za korzystanie z utworu.

W odróżnieniu od autorskich praw osobistych, autorskie prawa majątkowe:

związane są z osobą autora w sposób pośredni,
obejmują zagadnienie dysponowania utworem, zarabiania na jego rozpowszechnianiu lub też na wykorzystywaniu go w innej formie czy postaci,
zapewniają prawo do kontrolowania sposobu korzystania z utworu,
są ograniczone w czasie – standardowo czas ochrony prawnoautorskiej trwa przez 70 lat od śmierci autora lub od momentu, w którym dany utwór został po raz pierwszy rozpowszechniony,
mogą być przenoszone przez autora w ramach umowy o przeniesieniu praw lub też w ramach spadku,
w określonych, wskazanych przez Ustawę przypadkach, przysługują osobie innej niż sam autor.

Istotą majątkowych praw autorskich jest monopol na korzystanie z utworów. Posiadający je musi jednak pamiętać o tym, iż monopol ów ma swoje ograniczenia. Te pojawiają się już na etapie określania, czym jest korzystanie z utworu i w którym momencie podlega ono kontroli, a kiedy może być prowadzone bez ograniczeń. Do tego dochodzą jeszcze przepisy o dozwolonym użytku (m. in. art. 34 i 35 Pr Aut), dające prawo do korzystania z utworu w określonym zakresie, bez konieczności uzyskania zgody posiadacza praw majątkowych.

Co stanowi cel praw autorskich?

Eksperci z dziedziny prawa przytaczają różne cele czy idee, jakie spełniać winno prawo do autorstwa. Według jednych ma ona przede wszystkim zachęcać do kreatywności i umożliwiać czerpanie korzyści z własnej twórczości. Inni z kolei twierdzą, iż prawo autorskie to przede wszystkim gwarancja adekwatnej zapłaty za podjęty przez autora wysiłek twórczy. Nie brak jednak i poglądów, że prawo do autorstwa chroni przede wszystkim twórczość przed jej bezprawnym wykorzystaniem, ponieważ ta właśnie twórczość (dzieło) jest wyrazem samej osobowości autora i jako taka wymaga szczególnej opieki. Bez względu na te różnice w poglądach, wszyscy zgodni są co do tego, iż każdej twórczości należy się ochrona, a prawo autorskie stanowi jej podstawę w każdym prawodawstwie.