Prawo cytatu. Czym jest, jak działa i na co pozwala korzystającym z niego twórcom?
Prawo cytatu jest jedną z najpopularniejszych konstrukcji prawnych. Było popularne jeszcze w erze analogowej, a przejście w erę cyfrową spowodowało dosłownie skokowy wzrost przypadków jego użycia. Można wręcz pokusić się o stwierdzenie, że współczesny internet powstał na cytatach. Czy jednak są to cytaty wykorzystywane zgodnie z prawem? Na ile to, z czym spotykamy się na co dzień, przestrzega prawa cytatu, a na ile wykracza poza jego ramy?
Czym jest prawo cytatu i z jakich powodów zostało uwzględnione w polskich przepisach prawnych?
W omawianiu prawa cytatu niezbędne jest bazowanie na Ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2019 r. poz. 1231). Interesujące nas zagadnienie zostało omówione przede wszystkim w Rozdziale 3 tejże ustawy zatytułowanym „Treść prawa autorskiego”, a w szczególności w Oddziale 3 „Dozwolony użytek chronionych utworów”. W oddziale tym czytamy, co następuje:
Art. 29. Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości.
„Cytat w świetle prawa autorskiego” autorstwa Leszka Małek
Artykuł ten tworzy konstrukcję prawa cytatu, jako prawa do posługiwania się urywkami innych utworów. Przykładowo, kompozytor X w swoim nowym dziele muzycznym nawiązuje do dzieła kompozytora Y. W ramach tego nawiązania, zamieszcza w swoim dziele urywek dzieła kompozytora Y. Postępując w ten sposób, korzysta z należnego mu prawa cytatu, a więc prawa do przytaczania urywków rozpowszechnionych utworów. Tego typu prawo przysługuje, jak wskazuje przytaczany art. 29, każdemu, kto chce wykorzystać przytoczony urywek dzieła innego autora w celach:
- wyjaśniających,
- jako podstawę do polemiki,
- do przeprowadzenia analizy krytycznej lub naukowej,
- w celach edukacyjnych.
Jak widać, zakres możliwego wykorzystania urywków innych dzieł na prawach cytatu jest naprawdę szeroki. Pokazuje to również, jak ważną rolę pełni cytat w kulturze i nauce. Właśnie ta rola stoi za przyczyną powstania prawa cytatu i prawnego usankcjonowania wykorzystywania utworów różnych autorów w określonych celach. Bez tego trudno byłoby sobie obecnie wyobrazić zarówno prowadzenie polemik, komentowanie i omawianie poszczególnych dzieł, a także przeprowadzanie procesu edukacji opierającego się w dużej mierze na powstałych już utworach. Jednak wszystko to musi odbywać się w zgodzie z zasadami i przepisami uszczegółowionymi w przytaczanej Ustawie. Co to za zasady?
Na jakich warunkach można powoływać się na prawo cytatu? W jakich sytuacjach jest to uzasadnione?
Sytuacje, w którym możliwe jest skorzystanie z prawa cytatu, zaznacza już przytaczany wyżej art. 29 Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Więcej na ten temat znajdziemy kolejno w:
Art. 29(1). Wolno korzystać z utworów na potrzeby parodii, pastiszu lub karykatury, w zakresie uzasadnionym prawami tych gatunków twórczości.
Art. 29(2) Wolno w sposób niezamierzony włączyć utwór do innego utworu, o ile włączony utwór nie ma znaczenia dla utworu, do którego został włączony.
Listę przykładów uzasadnionego korzystania z prawa cytatu zawierają również kolejne artykuły tego oddziału, od 31, aż po:
Art. 34. Można korzystać z utworów w granicach dozwolonego użytku pod warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twórcy oraz źródła. Podanie twórcy i źródła powinno uwzględniać istniejące możliwości. Twórcy nie przysługuje prawo do wynagrodzenia, chyba że ustawa stanowi inaczej.
Art. 35. Dozwolony użytek nie może naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy.
Spośród wszystkich przepisów warunkujących zastosowanie prawa cytatu w praktyce, dwa zdają się być najczęściej błędnie interpretowane, przez co to na ich przykładzie pokazywane są zwykle nadużycia dotyczące omawianego prawa. A zasady te mówią, co następuje:
- Cytat musi stanowić jedynie fragment powstałego z jego użyciem utworu. Utwór ten ma być dziełem własnym osoby korzystającej z prawa cytatu i być utworem na tyle spójnym, aby po usunięciu rzeczonego cytatu nie tracił on na swojej wymowie.
- Każdy cytat musi być wykorzystywany w konkretnym, określonym celu. Nie może on pełnić funkcji niezależnego ozdobnika czy sposobu na wzbogacenie utworu, bez odnoszenia się do jego treści. Prawo cytatu i możliwość powoływania się na nie dotyczy jedynie przypadków wymienionych w art. 29 ustawy o prawie autorskim.
Każdy przykład cytowania utworu innego autora, który nie spełnia powyższych wymagań, może zostać zgodnie z prawem zakwestionowany.
