Pokrewieństwo a powinowactwo. Czym się różnią, określanie stopnia?

W życiu społecznym czy prawnych zawiłościach często spotykamy się z terminami takimi jak „pokrewieństwo” i „powinowactwo”. Choć na pierwszy rzut oka wydają się podobne, kryją za sobą znaczące różnice, które mają istotne znaczenie z puntu widzenia prawa karnego, rodzinnego czy spadkowego.

Pokrewieństwo

Zgodnie z art. 61⁷ § 1 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U.2023.2809)

pokrewieństwo to relacja łącząca osoby na podstawie wspólnego pochodzenia genetycznego. Można je podzielić na dwa główne rodzaje: pokrewieństwo w linii prostej oraz w linii bocznej. Pokrewieństwo w linii prostej oznacza, że jedna osoba pochodzi od drugiej tak jak między rodzicami a dziećmi czy dziadkami a wnukami. Z kolei pokrewieństwo w linii bocznej obejmuje relacje między osobami mającymi wspólnych przodków, ale nie znajdującymi się względem siebie w linii prostej, na przykład między rodzeństwem czy kuzynami.

Powinowactwo

Powinowactwo, w przeciwieństwie do pokrewieństwa, nie opiera się na więziach krwi, lecz zgodnie z art. 61⁸ § 1 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U.2023.2809) na relacjach prawnych powstałych na skutek małżeństwa. Jest to zatem związek między jednym z małżonków a krewnymi drugiego małżonka. Tak jak w przypadku pokrewieństwa, powinowactwo możemy podzielić na linie proste i boczne, przy czym najczęstszym przykładem powinowactwa w linii prostej jest relacja między teściową a zięciem lub synową, a w linii bocznej – między szwagrem a szwagierką.

Różnice między pokrewieństwem a powinowactwem

Podstawową różnicą między pokrewieństwem a powinowactwem jest źródło tych relacji. Pokrewieństwo wynika z więzi biologicznych, czyli wspólnego pochodzenia genetycznego. Jest to związek, który nie ulega zmianie niezależnie od okoliczności życiowych, takich jak śmierć członków rodziny.

Powinowactwo, z kolei, ma podstawy prawne i powstaje na skutek małżeństwa, tworząc związek między małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka. Istotnym aspektem, który należy podkreślić, jest fakt, że powinowactwo, wbrew powszechnym przekonaniom, trwa mimo ustania małżeństwa, zgodnie z art. 61⁸ § 1k.r.o. Oznacza to, że nawet po rozwodzie czy śmierci jednego z małżonków, związki powinowactwa między pozostałym małżonkiem a rodziną jego byłego partnera bądź partnerki wciąż pozostają w mocy.

Inną różnicą jest zakres osób objętych tymi relacjami. Pokrewieństwo obejmuje osoby spokrewnione bezpośrednio lub pośrednio przez wspólnego przodka, natomiast powinowactwo wiąże osobę z rodziną jej małżonka, ale nie tworzy bezpośrednich więzi między krewnymi obu małżonków.

Określanie stopnia pokrewieństwa i powinowactwa

Przepisami prawnymi mówiącymi, w jaki sposób określa się stopienie pokrewieństwa i powinowactwa są;

Art. 61⁷ § 2 k.r.o. Stopień pokrewieństwa określa się według liczby urodzeń, wskutek których powstało pokrewieństwo. Zgodnie z tym w linii prostej, relacja między dzieckiem a jego rodzicami stanowi przykład pokrewieństwa pierwszego stopnia, ponieważ istnieje bezpośrednie pochodzenie jednej osoby od drugiej. Z kolei, dziadkowie są połączeni z wnukami więzią drugiego stopnia, gdyż relacja ta jest pośrednia, wymaga dwóch urodzeń do jej ustanowienia – od dziadka do rodzica, a następnie do wnuka.

Patrząc na linie boczne, bracia i siostry dzielą pokrewieństwo drugiego stopnia, ponieważ ich wspólny związek wymaga uwzględnienia dwóch urodzeń – najpierw jednego z rodziców, a potem samego rodzeństwa. Natomiast w przypadku bratanków i siostrzeńców, relacja ta jest klasyfikowana jako pokrewieństwo trzeciego stopnia, z uwagi na konieczność prześledzenia trzech urodzeń – od ciotki lub wujka, przez rodzica, aż do bratanka czy siostrzenicy.

Art. 61⁸ § 2 k.r.o. Linię i stopień powinowactwa określa się według linii i stopnia pokrewieństwa. Przykładowo w związku małżeńskim rodzice jednej strony stają się powinowatymi w pierwszym stopniu linii prostej dla drugiej strony, podkreślając bliskość tej relacji. W linii bocznej relacja między członkami rodzeństwa stron małżeństwa tzw. szwagrostwo, jest określana jako powinowactwo drugiego stopnia, odzwierciedlając pośredni charakter tej więzi. Dalsze pokolenie, reprezentowane przez np. siostrzeńców małżonka, klasyfikowane jest jako powinowactwo trzeciego stopnia w linii bocznej, co wskazuje na jeszcze większą oddalenie relacji.

Znaczenie pokrewieństwa i powinowactwa w prawie

W kontekście prawnym, relacje rodzinne, takie jak pokrewieństwo i powinowactwo, zyskują na znaczeniu przede wszystkim w sytuacjach wymagających interwencji sądowej czy administracyjnej. Zazwyczaj, nie ma potrzeby formalnego ustalania stopni tych relacji, chyba że są one bezpośrednio związane z rozstrzyganiem sprawy. W takich okolicznościach, zarówno sądy, jak i organy administracyjne mogą dokonywać oceny na podstawie dowodów oraz argumentów przedstawionych przez strony zaangażowane w postępowanie.

Interesującym aspektem praw powiązanych z pokrewieństwem i powinowactwem jest prawo do odmowy zeznań. Ta zasada ma szczególne znaczenie w postępowaniach karnych, gdzie członkowie rodziny mają zeznawać przeciwko najbliższej osobie, którą zgodnie z art. 115 § 11 k.k. jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu , osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu. W takich przypadkach prawo umożliwia odmowę składania zeznań, aby uniknąć konfliktu moralnego związanego z potencjalnym kłamstwem lub obciążeniem krewnego. W kodeksie postępowania karnego znajduje się również art. 183 mówiący, że:

• Świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe.
• Świadek może żądać, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą.

Z kolei w kodeksie postępowania cywilnego, w art. 261 § 1, znajdziemy informację, że odmowa zeznań nie jest dopuszczalna w sprawach o prawa stanu, z wyjątkiem spraw o rozwód. Dalej zgodnie z § 2 tego artykułu dowiadujemy się, że świadek może odmówić odpowiedzi na zadane mu pytanie, jeżeli zeznanie mogłoby narazić jego lub jego bliskich, wymienionych w paragrafie poprzedzającym, na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową albo jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej. Duchowny może odmówić zeznań co do faktów powierzonych mu na spowiedzi.

Nie możemy również pominąć kodeksu postępowania administracyjnego, gdzie art. 83 wyraźnie wskazuje, że

• § 1. Nikt nie ma prawa odmówić zeznań w charakterze świadka, z wyjątkiem małżonka strony, wstępnych, zstępnych i rodzeństwa strony oraz jej powinowatych pierwszego stopnia, jak również osób pozostających ze stroną w stosunku przysposobienia, opieki lub kurateli. Prawo odmowy zeznań trwa także po ustaniu małżeństwa, przysposobienia, opieki lub kurateli.
• § 2. Świadek może odmówić odpowiedzi na pytania, gdy odpowiedź mogłaby narazić jego lub jego bliskich wymienionych w § 1 na odpowiedzialność karną, hańbę lub bezpośrednią szkodę majątkową albo spowodować naruszenie obowiązku zachowania prawnie chronionej tajemnicy zawodowej.

Rozróżnienie między pokrewieństwem a powinowactwem oraz zrozumienie sposobów określania stopnia pokrewieństwa są istotne nie tylko z punktu widzenia prawa, ale mają również głębokie znaczenie społeczne i kulturowe. Pokrewieństwo, będące związkiem biologicznym, definiuje niezmienne więzi między ludźmi, podobnie jak raz nawiązane powinowactwo. Razem, te dwa systemy relacji tworzą skomplikowaną, ale fascynującą sieć więzi międzyludzkich, która jest fundamentem struktur społecznych i rodzinnych na całym świecie.