Podział majątku wspólnego – przed rozwodem i po rozwodzie

Podział majątku wspólnego małżonków to jedna z najtrudniejszych i najbardziej skomplikowanych w polskim prawie tzw. spraw działowych, zarówno pod względem faktycznym, jak i prawnym. Sam podział majątku małżeńskiego może odbyć się polubownie lub przed sądem. Wbrew powszechnemu przekonaniu, że do takiego podziału może dojść dopiero po rozwodzie, podział majątku wspólnego w trakcie małżeństwa jest również możliwy.

Majątek wspólny – co podlega podziałowi?

Zawarcie związku małżeńskiego pociąga za sobą powstanie pomiędzy małżonkami m.in. więzi finansowej (tzw. ustawowa wspólność majątkowa małżeńska). Ustawowa wspólność majątkowa obejmuje wszystkie przedmioty, które małżonkowie nabyli w czasie trwania wspólności. Pozostałe składniki tworzą tzw. majątki osobiste każdego z małżonków.

Podział majątku wspólnego polega na tym, aby konkretne elementy majątkowe zostały własnością wyłącznie jednego małżonka. Podział majątku wspólnego nie jest uzależniony od rozwodu. Może on nastąpić zarówno przed rozwodem, w jego trakcie rozwodu, jak i kilka lat po rozwodzie.

W przedsprzedaży “Podział majątku wspólnego małżonków, konkubentów i partnerów związków jednopłciowych z rozliczeniem praw spółkowych i kredytów frankowych. Praktyka sądowa, notarialna, wieczystoksięgowa. Orzecznictwo” autorstwa Heleny Ciepła i Mirosławy Pytlewskiej

W skład majątku wspólnego wchodzą w szczególności:

• pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków
• dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków
• środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków
• kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie emerytalnym (o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. 1998 Nr 137 poz. 887))

Do majątku wspólnego należą również przedmioty zwykłego urządzenia domowego użytkowane przez oboje małżonków również, gdy zostały one nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę.

Wszystkie te przedmioty, które nie są objęte wspólnością majątkową, należą do majątku osobistego każdego z małżonków. Majątek osobisty nie podlega podziałowi po rozwodzie. Rozliczeniu podlegają natomiast nakłady z majątku osobistego na majątek wspólny oraz z majątku wspólnego na majątek osobisty.

Zgodnie z art. 33 Ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U.2020.0.1359), do majątku osobistego każdego z małżonków należą:

• przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej,
• przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił,
• prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom,
• przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków (np. okulary korekcyjne, biżuteria).
• prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie (np. służebność osobista).
• przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość,
• wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków. Realizacja tych wierzytelności przez pobranie wynagrodzenia, czy też przez uzyskanie kwot należnych z tytułu działalności zarobkowej stanowi przesłankę wejścia otrzymanych przedmiotów do majątku wspólnego.
• przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków,
• prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy,
• przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

W sprzedaży “Komentarz do spraw o podział majątku wspólnego małżonków” pod redakcją Jacka Ignaczewskiego

Podział majątku wspólnego – formalności

Podział majątku wspólnego małżeństwa może zostać wykonany na drodze sądowej lub polubownie (pozasądowy). Aby dokonać podziału sądowo, należy w pierwszej kolejności złożyć odpowiedni wniosek o podział majątku wspólnego. Wniosek ten może być zawarty już w pozwie o rozwód składanym do sądu okręgowego albo w nowym postępowaniu, które zostanie wszczęte po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej przed sądem rejonowym.

Nie istnieje uniwersalny wzór wniosku o podział majątku wspólnego. Taki wniosek powinien przygotować adwokat. We wniosku należy dokładnie określić, co wchodzi w skład majątku wspólnego, jaka jest wartość poszczególnych składników majątku wspólnego oraz jak ma nastąpić podział majątku (tzn. który z małżonków ma otrzymać dany składnik majątkowy).

Wniosek o podział majątku wspólnego należy złożyć w sądzie rejonowym lub w sądzie okręgowym, jeżeli składany jest równocześnie z pozwem o rozwód. Możliwy jest zarówno całościowy, jak i częściowy podział majątku wspólnego.

Podział majątku wspólnego przed rozwodem

O ile podziału majątku wspólnego małżonków można dokonać dopiero po ustaniu małżeńskiej wspólności majątkowej, o tyle z dokonaniem podziału majątku nie trzeba czekać do momentu zakończenia małżeństwa wskutek rozwodu, unieważnienia albo śmierci jednego z małżonków.

Podziału majątku wspólnego można dokonać jeszcze przed samym rozwodem, tj. przed wszczęciem postępowania o rozwód, czyli przed złożeniem pozwu o rozwód. Możliwy jest zarówno podział majątku przed rozwodem, jeszcze w trakcie trwania związku małżeńskiego, jak i podział majątku bez rozwodu.

W trakcie małżeństwa wspólność majątkowa ustaje, gdy:

• małżonkowie zawrą umowę o rozdzielność majątkową
• sąd dokona ustanowienia rozdzielności majątkowej
• jedno z małżonków zostanie ubezwłasnowolnione
• w stosunku do jednego z małżonków zostanie ogłoszona upadłość
• sąd orzeknie separację pomiędzy małżonkami

Każda z powyższych sytuacji uzasadnia dokonanie podziału majątku wspólnego w trakcie małżeństwa.

Sposoby podziału majątku wspólnego

Istnieją dwa sposoby podziału majątku po rozwodzie – umowny podział majątku oraz sądowy podział majątku wspólnego (postanowienie w sprawie o podział majątku wspólnego, które wydane jest po przeprowadzeniu postępowania, na wniosek jednego z małżonków).

Umowny podział majątku wspólnego

Umowny podział majątku ma miejsce wyłącznie wtedy, gdy małżonkowie są w stanie porozumieć się w kwestii podziału. W takim przypadku podział majątku może nastąpić na skutek zawarcia umowy. W przypadku dokonywania umownego podziału majątku po rozwodzie możliwe jest podzielenie majątku w całości albo dokonanie podziału częściowego.

Umowa dotycząca podziału majątku może być zawarta w dowolnej formie. Jednak, gdy w skład majątku wspólnego małżonków wchodzi nieruchomość, to umowa powinna zostać przygotowana w formie aktu notarialnego. Konieczność zachowania formy szczególnej może mieć zastosowanie również w innych przypadkach (np. jeżeli w skład majątku wchodzi prawo użytkowania wieczystego czy przedsiębiorstwo).

Sądowy podział majątku po rozwodzie

Jeśli małżonkowie nie mogą porozumieć się w kwestii podziału majątku wspólnego, to każdy z nich może wystąpić do sądu o taki podział.

Właściwy wniosek o podział majątku wspólnego należy złożyć w sądzie rejonowym w miejscu położenia rzeczy. Jednak w sytuacji, gdy majątek wspólny jest zlokalizowany w okręgu działania dwu lub więcej sądów rejonowych, wówczas wybór właściwej instytucji należy do wnioskodawcy.

Na żądanie uczestnika postępowania sąd może przekazać sprawę sądowi rejonowemu, w którego okręgu znajduje się majątek wspólny lub jego znaczna część lub sądowi, w którego okręgu mieszkają wszyscy uczestnicy postępowania. Aby jednak było to możliwe, żądanie musi zostać zgłoszone nie później niż na pierwszej rozprawie o podział majątku wspólnego.

“Postępowanie cywilne. Sprawa o podział majątku wspólnego. Od złożenia wniosku do prawomocnego zakończenia postępowania” pod redakcją Aleksandry Partyk

Nierówny podział majątku po rozwodzie

Każde z małżonków może żądać ustalenia nierównego podziału majątku wspólnym. Nierówne udziały w majątku wspólnym mogą zostać ustalone przez sąd z ważnych powodów (wyjściową zasadą postępowania jest to, że małżonkowie mają równe udziały i prawa w majątku wspólnym – wyr. SN z 20.5.1976 r., III CRN 373/75, OSNCP 1977, Nr 2, poz. 31).  

W orzecznictwie przyjmuje się, że ważnym powodem jest rażące lub uporczywe naruszanie przez jednego z małżonków obowiązków wobec rodziny (m.in. trwonienie majątku, alkoholizm, narkomania, hazard, uporczywy brak przyczyniania się do zaspokojenia potrzeb rodziny, uporczywe dokonywanie szczególnie ryzykownych operacji finansowych zagrażających materialnym podstawom bytu rodziny), jak również długotrwała separacja zawiniona przez danego małżonka.

Istotnym czynnikiem dla ustalenia nierównych udziałów jest stopień przyczynienia się do powstania majątku wspólnego. Orzecznictwo sądowe w zakresie podziału majątku wspólnego jest bardzo bogate.