Odpowiedzialność karna lekarza za błąd medyczny. Co za to grozi? Kiedy lekarz ponosi odpowiedzialność?
Prawo do ochrony zdrowia jest fundamentalnym prawem każdego Polaka, chronionym przez art. 68 Konstytucji RP. Lekarz jest więc zobowiązany do kompetentnego wykonywania swojego zawodu tak, aby życie i zdrowie pacjenta było w pełni chronione. Aby mówić o odpowiedzialności karnej lekarza, musi dojść do jego błędu medycznego, świadomego lub nieświadomego, lub innej osoby wykonującej zawód medyczny.
Błąd człowieka
Według wybitnego polskiego lekarza medycyny sądowej Leona Wachholza za błąd medyczny można uznać „nierozmyślne uszkodzenie ciała lub pozbawienie życia chorego dokonane przez lekarza albo inną osobę do leczniczej działalności upoważnioną, a to wskutek nieświadomości zasad lub zaniedbania”.
Definicja błędu medycznego wyrażona została w Wyroku Sądu Najwyższego z dnia 1 kwietnia 1955 r., sygnatura akt IV CR 39/54, OSN 1957/1, poz. 7: „Błędem w sztuce lekarskiej jest czynność (zaniechanie) lekarza w zakresie diagnozy i terapii, niezgodna z nauką medyczną w zakresie dla lekarza dostępnym”.
Zakres odpowiedzialności lekarskiej może zostać sprowadzony do trzech podstawowych płaszczyzn:
- odpowiedzialności cywilnej – przybiera ona najczęściej postać odpowiedzialności odszkodowawczej lub zadośćuczynienia względem pacjenta lub członków jego najbliższej rodziny,
- odpowiedzialności pracowniczej – ma ona miejsce wówczas, gdy lekarz dopuścił się zaniedbań w ramach pracy wykonywanej na podstawie stosunku pracy,
- odpowiedzialności karnej – zaistnieje, gdy dany lekarz dopuści się czynu zabronionego (ten rodzaj odpowiedzialności jest niezależny od dwóch wcześniej wymienionych form odpowiedzialności).
Nie istnieje jeden konkretny przepis, który regulowałby zakres odpowiedzialności karnej lekarza. Takich regulacji jest wiele, a większość z nich znajduje się w Kodeksie karnym. Patrz: https://www.profinfo.pl/sklep/kodeks-karny-przepisy-stosowane-w-sprawach-medycznych-komentarz,453112.html.
Kodeks karny oraz procedura karna nie zawierają norm, które bezpośrednio odnoszą się do lekarzy. Niemniej jednak niektóre z przepisów, z racji wykonywanego zawodu, mogą być złamane przez pracowników służby zdrowia. Art. 160 § 1 i § 2 Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U.2022.1138) definiuje przestępstwo konkretnego narażenia człowieka (pacjenta) na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu.
Art. 160 § 1-3 Kodeksu karnego
§ 1. Kto naraża człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Jeżeli na sprawcy ciąży obowiązek opieki nad osobą narażoną na niebezpieczeństwo, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
Odpowiedzialność lekarza za błąd medyczny była przedmiotem postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 2019 r. o sygn. akt III KK 212/18, który rozważył przesłanki odpowiedzialności karnej.
Sąd Najwyższy uznał m.in., że:
Fakt ciężkiej i śmiertelnej choroby pacjenta nie wyklucza odpowiedzialności za błąd lekarski z art. 160 § 2 i 3 KK. Z pewnością także standardy medyczne nie mogą być w takich przypadkach zaniżane. Przestępstwo narażenia na niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu przez lekarza z art. 160 § 2 i 3 KK jest przestępstwem nieumyślnym. Dla przyjęcia odpowiedzialności karnej lekarza za błąd diagnostyczny prowadzący do narażenia, o którym mowa w art. 160 § 2 i 3 KK, niezbędne jest nie tylko powstanie zmiany w świecie zewnętrznym, tj. w realiach niniejszej sprawy stwierdzenie wystąpienia błędu diagnostycznego, ale istnienie związku przyczynowo-skutkowego, między owym błędem a stanem narażenia, a wreszcie przypisywalność odnoszona do konkretnej osoby, w tym też będące przedmiotem zarzutów kasacji ustalenia na kim spoczywał w niniejszej sprawie obowiązek opieki nad pacjentem. Przy typie nieumyślnym z art. 160 KK obiektywne przypisanie sprawcy skutku jest możliwe wyłącznie wówczas, gdy zostanie dowiedzione, że pożądane działania alternatywne, polegające na wykonaniu ciążącego na lekarzu obowiązku, zapobiegłyby realnemu i znaczącemu stopniowi tego narażenia. Konieczne jest zatem wykazanie, czy istnieje związek przyczynowo-skutkowy między błędem, a stanem narażenia. Oceny w tym zakresie dokonywać należy w oparciu o analizę aspektu pozytywnego związku – tj. odpowiedzi na pytanie, czy gdyby lekarz nie podjął niewłaściwych działań, to nie byłoby takiego skutku; oraz aspektu negatywnego – w którym konieczne jest rozważenie, czy gdyby lekarz podjął właściwe działania, skutek w postaci narażenia by wystąpił, czy nie?
Warunkami poniesienia odpowiedzialności karnej przez lekarza za przestępstwo z art. 160 § 2 i 3 k.k. są więc:
- fakt zaistnienia błędu w sztuce lekarskiej w procedurze leczniczej,
- istnienie związku przyczynowo-skutkowego między błędem a stanem narażenia pacjenta na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu,
- możliwość przypisania tego czynu konkretnemu lekarzowi.
Przesłanki te, w ocenie Sądu Najwyższego, muszą wystąpić łącznie.
Kolejnym przepisem karnym, który można zastosować względem lekarza, jest art. 155 Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U.2022.1138). Zgodnie z jego treścią:
Art. 155. [Nieumyślne spowodowanie śmierci]
Kto nieumyślnie powoduje śmierć człowieka, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Innymi przepisami regulującymi odpowiedzialność karną lekarza są art. 156, 157, 157a Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U.2022.1138):
Art. 156. [Ciężki uszczerbek na zdrowiu]
§ 1. Kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci:
- pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia,
- innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej albo znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała,
- wycięcia, infibulacji lub innego trwałego i istotnego okaleczenia żeńskiego narządu płciowego, podlega karze pozbawienia wolności od lat 3 do 20.
§ 2. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest śmierć człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.
Art. 157. [Średni i lekki uszczerbek na zdrowiu]
§ 1. Kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia, inny niż określony w art. 156 § 1, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 2. Kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwający nie dłużej niż 7 dni, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
§ 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
§ 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 2 lub 3, jeżeli naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia nie trwał dłużej niż 7 dni, odbywa się z oskarżenia prywatnego, chyba że pokrzywdzonym jest osoba najbliższa zamieszkująca wspólnie ze sprawcą.
§ 5. Jeżeli pokrzywdzonym jest osoba najbliższa, ściganie przestępstwa określonego w § 3 następuje na jej wniosek.
Art. 157a. [Uszczerbek na zdrowiu dziecka poczętego]
§ 1. Kto powoduje uszkodzenie ciała dziecka poczętego lub rozstrój zdrowia zagrażający jego życiu, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
§ 2. Nie popełnia przestępstwa lekarz, jeżeli uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia dziecka poczętego są następstwem działań leczniczych, koniecznych dla uchylenia niebezpieczeństwa grożącego zdrowiu lub życiu kobiety ciężarnej albo dziecka poczętego.
§ 3. Nie podlega karze matka dziecka poczętego, która dopuszcza się czynu określonego w § 1.
