Słowo wstępne | str. 13

Wykaz skrótów | str. 15

Nota bibliograficzna i dokumentacyjna | str. 17

Wprowadzenie | str. 25

Część pierwsza
PORZĄDEK PRAWNY UNII EUROPEJSKIEJ (Roberto Adam)

Rozdział I
Uwagi ogólne | str. 35

1. Budowa i treść traktatów założycielskich po traktacie z Lizbony | str. 35

2. Struktura Unii | str. 37

3. Ogólne właściwości porządku prawnego Unii Europejskiej | str. 40

Rozdział II
System kompetencji | str. 45

1. Zasada kompetencji powierzonych | str. 45

2. Klauzula elastyczności | str. 48

3. Kompetencje wyłączne oraz kompetencje dzielone i równoległe (wspierające, koordynacyjne i uzupełniające) | str. 51

Klasyfikacja kompetencji Unii | str. 54

4. Zasada pomocniczości (subsydiarności) | str. 57

Rozdział III
Ramy instytucjonalne | str. 64

1. Uwagi wprowadzające | str. 64

2. Pojęcie instytucji | str. 66

3. Zasady funkcjonowania systemu instytucjonalnego | str. 68

4. Instytucje polityczne | str. 69

4.1. Uwagi ogólne | str. 69

4.2. Rada Europejska | str. 71

4.3. Rada | str. 75

Większość kwalifikowana w Radzie Europejskiej i Radzie | str. 79

4.4. Parlament Europejski | str. 82

4.5. Komisja | str. 86

5. Wysoki Przedstawiciel Unii do Spraw Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa | str. 90

6. Instytucje kontrolne: Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej i Trybunał Obrachunkowy | str. 92

7. Organizmy pieniężne i finansowe | str. 94

7.1. Europejski Bank Centralny | str. 94

7.2. Europejski Bank Inwestycyjny | str. 96

8. Organy doradcze | str. 96

8.1. Uwagi ogólne | str. 96

8.2. Komitet Ekonomiczno-Społeczny | str. 97

8.3. Komitet Regionów | str. 98

9. Agencje Unii Europejskiej | str. 100

Rozdział IV
Źródła prawa Unii Europejskiej | str. 113

1. Uwagi wprowadzające | str. 113

2. "Konstytucyjny" charakter traktatów | str. 114

3. Traktaty i prawo pierwotne | str. 116

Skutek przepisów prawa pierwotnego dla podmiotów unijnego porządku prawnego | str. 119

4. Ogólne zasady prawa - w szczególności zasada przestrzegania praw podstawowych | str. 120

Protokół (nr 30) w sprawie stosowania Karty praw podstawowych UE do Polski i Zjednoczonego Królestwa (Marek Safjan) | str. 124

5. Umowy międzynarodowe z państwami trzecimi i inne przepisy międzynarodowe | str. 126

6. Typowe akty normatywne prawa wtórnego | str. 129

6.1. Uwagi wprowadzające | str. 129

6.2. Relacje między typowymi aktami normatywnymi | str. 131

6.3. Reżim prawny wspólny dla typowych aktów normatywnych | str. 134

6.4. Rozporządzenia | str. 136

6.5. Dyrektywy | str. 138

6.6. Decyzje | str. 143

7. Inne akty Unii | str. 146

8. Akty przyjęte przez Unię przed wejściem w życie traktatu z Lizbony | str. 149

Rozdział V
Proces podejmowania decyzji w Unii Europejskiej | str. 169

1. Uwagi ogólne | str. 169

2. Procedury normatywne Unii. Procedury ustawodawcze | str. 170

Wybór właściwej procedury | str. 173

Inicjatywa ustawodawcza (ze szczególnym uwzględnieniem inicjatywy przysługującej Komisji) | str. 175

3. Poszczególne procedury | str. 178

3.1. Procedura konsultacji | str. 178

3.2. Zwykła procedura ustawodawcza | str. 180

3.3. Procedura zgody | str. 183

4. Procedury podejmowania decyzji w ramach wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa | str. 184

5. Procedury oparte na delegowaniu kompetencji normatywnych i wykonawczych | str. 185

5.1. Uwagi ogólne | str. 185

5.2. Procedura delegowania ustawodawczego | str. 187

5.3. Procedura przyjmowania aktów wykonawczych | str. 189

6. Procedury dotyczące zawierania umów międzynarodowych z państwami trzecimi | str. 192

Rozdział VI
Prawo Unii Europejskiej w porządkach prawnych państw członkowskich | str. 202

1. Natura stosunku prawa Unii Europejskiej do prawa państw członkowskich w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości | str. 202

2. Prawo Unii Europejskiej i prawo wewnętrzne we Włoszech: orzecznictwo konstytucyjne dotyczące stosunków włoskiego porządku prawnego i prawa Unii Europejskiej | str. 204

Orzecznictwo w sprawie Granital | str. 207

Prawo Unii Europejskiej i przepisy konstytucyjne | str. 210

3. Stosunki prawa Unii Europejskiej i przepisów krajowych w innych państwach członkowskich | str. 211

4. Urzeczywistnianie prawa Unii Europejskiej w krajowych porządkach prawnych | str. 215

5. Prawo Unii Europejskiej w porządku prawnym Rzeczypospolitej Polskiej - uwarunkowania konstytucyjne (Marek Safjan) | str. 217

5.1. Ramy prawne członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej | str. 217

5.2. Zasada pierwszeństwa prawa europejskiego a zwierzchność Konstytucji | str. 219

5.3. Pierwszeństwo prawa europejskiego a zasada nadrzędności Konstytucji w odniesieniu do kwestii bezpośredniej kontroli konstytucyjności regulacji europejskich. Kontrola aktów pierwotnego prawa europejskiego | str. 220

5.4. Dylematy bezpośredniej kontroli regulacji europejskich w zakresie prawa wtórnego w orzecznictwie konstytucyjnym | str. 221

5.5. Kontrola aktów krajowych implementujących prawo europejskie w orzecznictwie TK | str. 223

5.5.1. Kontrola aktów implementujących z punktu widzenia zgodności z prawem europejskim | str. 223

5.5.2. Kontrola aktów krajowych implementujących prawo europejskie z punktu widzenia zgodności z Konstytucją | str. 223

6. Mechanizmy ograniczające kolizję pomiędzy systemem krajowym a prawem europejskim (Marek Safjan) | str. 224

Część druga
OCHRONA PRAWNA (Antonio Tizzano)

Wprowadzenie | str. 245

Rozdział I
Ochrona sądowa w ramach Unii. Uwagi ogólne | str. 247

1. Wstęp | str. 247

2. Zarys ochrony o charakterze pozasądowym. Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich | str. 248

3. Ochrona sądowa. Instytucja organu sądowego ad hoc. Trybunał Sprawiedliwości 249

Uwagi ogólne | str. 249

Rola Trybunału Sprawiedliwości. Wzmocnienie systemu ochrony sądowej i jego gwarancje. Ochrona praw podstawowych | str. 251

Rozwój prawa Unii i jego integracja z porządkami krajowymi | str. 254

Uwagi końcowe | str. 255

Rozdział II
Organizacja wymiaru sprawiedliwości w Unii Europejskiej | str. 258

1. Początki i rozwój | str. 258

2. Organy | str. 260

2.1. Trybunał Sprawiedliwości (Unii Europejskiej) | str. 260

2.2. Sąd | str. 262

2.3. Sądy wyspecjalizowane. Sąd do spraw Służby Publicznej | str. 264

3. Procedura | str. 265

4. Zakres uprawnień | str. 267

4.1. Schemat ogólny i charakterystyka. Ograniczenia o charakterze ogólnym dotyczące wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa oraz obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości | str. 267

4.2. Podsumowanie zakresu uprawnień | str. 269

Rozdział III
Postępowania dotyczące działań państw członkowskich | str. 276

1. Wstęp | str. 276

2. Skargi Komisji na niewywiązywanie się państw członkowskich z ciążących na nich zobowiązań | str. 277

2.1. Przesłanki ogólne. Pojęcie niewywiązywania się z zobowiązań | str. 277

2.2. Procedura | str. 280

2.2.1. Faza przedsądowa | str. 280

2.2.2. Faza sądowa | str. 283

2.2.3. Orzeczenie Trybunału i jego skutki. Środki prawne w przypadku jego niewykonania | str. 284

3. Spory między państwami członkowskimi | str. 287

3.1. Rozważania ogólne | str. 287

3.2. Skargi na niewywiązywanie się przez państwo członkowskie z zobowiązań wnoszone przez inne państwo członkowskie | str. 288

3.3. Spory związane z przedmiotem traktatu | str. 290

Rozdział IV
Kontrola działań instytucji Unii Europejskiej | str. 298

1. Wprowadzenie | str. 298

2. Skargi o stwierdzenie nieważności aktu Unii Europejskiej | str. 300

2.1. Uwagi ogólne | str. 300

2.2. Legitymacja bierna | str. 300

2.3. Zaskarżalne akty | str. 301

2.4. Wady aktów Unii Europejskiej | str. 304

2.4.1. Rozważania ogólne | str. 304

2.4.2. Brak kompetencji do wydania aktu | str. 305

2.4.3. Naruszenie istotnych wymogów proceduralnych | str. 306

2.4.4. Naruszenie traktatów lub jakiejkolwiek reguły prawnej związanej z ich stosowaniem | str. 308

2.4.5. Nadużycie władzy | str. 309

2.5. Legitymacja czynna | str. 311

2.5.1. Instytucje | str. 311

2.5.2. Państwa członkowskie | str. 312

2.5.3. Podmioty prywatne | str. 312

2.6. Terminy na wniesienie skargi | str. 317

2.7. Wyrok orzekający o nieważności aktu i jego skutki | str. 318

2.8. Incydentalne ustalenie niezgodności aktu z prawem | str. 319

3. Skargi na bezczynność instytucji Unii Europejskiej | str. 321

3.1. Warunki ogólne skarg na bezczynność | str. 321

3.2. Kwestie proceduralne | str. 323

4. Skarga odszkodowawcza | str. 324

4.1. Cechy charakterystyczne skargi odszkodowawczej | str. 324

4.2. Warunki wniesienia skargi odszkodowawczej | str. 325

Rozdział V
Procedura pytań prejudycjalnych | str. 340

1. Wstęp | str. 340

2. Cele procedury pytań prejudycjalnych | str. 341

3. Warunki zastosowania procedury pytań prejudycjalnych | str. 343

4. Aspekty regulaminowe | str. 346

5. Analogiczne założenia kompetencyjne przewidziane przez inne przepisy prawa Unii Europejskiej przed traktatem z Lizbony | str. 349

Rozdział VI
Inne kompetencje Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej | str. 362

1. Wstęp | str. 362

2. Kompetencja w sprawie sporów dotyczących służby publicznej UE | str. 362

3. Kompetencja w sprawach dotyczących umów | str. 363

4. Uprawnienie do orzekania o odwołaniu osób pełniących funkcję w organach UE | str. 364

5. Funkcja konsultacyjna | str. 365

Rozdział VII
Ochrona sądowa w ramach prawa krajowego | str. 368

1. Wstęp | str. 368

2. Działania Trybunału Sprawiedliwości nakierowane na zapewnienie efektywnej sądowej ochrony podmiotom prywatnym | str. 369

2.1. Rozważania ogólne | str. 369

2.2. Uwagi krytyczne. Ponowne rozpatrzenie prawomocnych orzeczeń sądowych i ostatecznych krajowych decyzji administracyjnych. Tak zwana linia orzecznicza w sprawie Lucchini | str. 371

3. Ochrona w prawie krajowym uprawnień wynikających z prawa Unii Europejskiej | str. 372

4. Odpowiedzialność za szkody wywołane przez naruszenie prawa Unii Europejskiej | str. 374

5. Podsumowanie. Tak zwana odwrotna dyskryminacja | str. 377

6. Ocena podmiotowych zdarzeń prawnych opartych na prawie Unii Europejskiej według prawa włoskiego | str. 378

7. Naruszenie prawa Unii Europejskiej przez RP w ramach porządku wewnętrznego (Marek Safjan) | str. 381

7.1. Odpowiedzialność odszkodowawcza z tytułu naruszenia prawa europejskiego przez władzę publiczną. Uwagi wstępne | str. 381

7.2. Naruszenia związane z działaniami legislacyjnymi władzy publicznej (odpowiedzialność za bezprawie normatywne) | str. 381

7.3. Naruszenia wynikające z niezgodnych z prawem orzeczeń sądowych. Odpowiedzialność odszkodowawcza | str. 385

Część trzecia
UDZIAŁ REPUBLIKI WŁOSKIEJ W PROCESIE INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ (Roberto Adam, Antonio Tizzano)

Rozdział I
Uwagi ogólne | str. 397

1. Wstęp | str. 397

2. Zasady konstytucyjne i orientacja proeuropejska | str. 398

3. Uporządkowanie relacji między porządkiem prawnym Republiki Włoskiej a porządkiem prawnym Unii Europejskiej | str. 400

3.1. Rozważania ogólne | str. 400

3.2. Wpływ na relacje między parlamentem a władzą wykonawczą | str. 402

3.3. Wpływ na relacje między państwem a lokalnymi jednostkami samorządowymi | str. 403

Rozdział II
Organizacja i rozwiązania proceduralne dotyczące włoskiego udziału w kształtowaniu polityk Unii Europejskiej | str. 406

1. Wstęp. Istotne przepisy prawne | str. 406

2. Faza wstępująca | str. 407

2.1. Uwagi ogólne. Organizacja na szczeblu centralnym. Departament do spraw polityk wspólnotowych | str. 407

2.2. Rola parlamentu | str. 408

2.3. Koordynacja na poziomie rządowym. Międzyresortowy komitet do spraw wspólnotowych [CIACE, Comitato Interministeriale per gli Affari Comunitari] | str. 410

2.4. Udział regionów | str. 411

3. Faza zstępująca. Początki i ewolucja właściwego uregulowania prawnego | str. 412

4. Mechanizmy służące wypełnianiu zobowiązań prawnoeuropejskich. Ustawa wspólnotowa | str. 413

5. Rola regionów | str. 417

Część czwarta
UDZIAŁ RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ W PROCESIE INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ (Marek Safjan)

Rozdział I
Uwagi ogólne. Kształtowanie polityki europejskiej (Prezydent, rząd, parlament) | str. 425

1. Wstęp | str. 425

2. Koordynacja działań. Organizacja na szczeblu centralnym. Udział w Radzie Europejskiej | str. 426

3. Koordynacja na szczeblu rządowym - Komitet do Spraw Europejskich | str. 427

3.1. Sprawy ogólne | str. 427

3.2. Przygotowanie do wprowadzenia euro | str. 428

Rozdział II
Faza wstępująca - kształtowanie stanowiska Polski w kwestii projektów aktów prawnych Unii i innych działań Unii | str. 430

1. Udział RP w kształtowaniu regulacji prawnych Unii Europejskiej | str. 430

2. Procedury i tryb ustalania stanowiska RP w odniesieniu do projektów aktów prawnych Unii Europejskiej - uwagi ogólne | str. 432

Rozdział III
Faza zstępująca. Mechanizmy implementacji prawa europejskiego | str. 441

1. System źródeł prawa a implementacja prawa europejskiego w porządku krajowym | str. 441

2. Przygotowanie projektów aktów prawnych i procedury ustawodawcze w zakresie transpozycji prawa | str. 442

2.1. Szczebel rządowy | str. 442

2.2. Szczebel parlamentarny | str. 444

Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego | str. 447

Wykazy i tablice | str. 451

Indeks cytowanego orzecznictwa | str. 469