Wykaz skrótów
str. 17

Wprowadzenie
str. 27

Rozdział I
"Środowisko" jako przedmiot regulacji prawnej
str. 37

1. Uwagi wprowadzające
str. 37

2. Środowisko jako przedmiot regulacji prawnej na gruncie prawa polskiego
str. 40

2.1. "Przyroda" i "ochrona przyrody" w ujęciu ochrony konserwatorskiej i kompleksowej
str. 42

2.2. "Środowisko" (naturalne) i "ochrona środowiska" w ujęciu polskiej koncepcji ochrony środowiska i ustawy z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska
str. 44

2.3. "Środowisko" jako przedmiot regulacji prawnej w aktualnym stanie prawnym (po wejściu w życie ustawy - Prawo ochrony środowiska)
str. 49

3. Pojęcie środowiska na gruncie prawa Unii Europejskiej
str. 56

3.1. Pojęcie środowiska w prawie pozytywnym
str. 56

3.2. Pojęcie środowiska w literaturze prawniczej dotyczącej prawa unijnego
str. 59

4. Zakres przestrzenny/terytorialny pojęcia środowiska jako przedmiotu regulacji prawnej
str. 61

5. Motywy ochrony
str. 67

5.1. "Środowisko" jako przedmiot refleksji współczesnej filozofii moralnej
str. 67

5.2. Motywy ochrony środowiska w prawie ochrony środowiska
str. 71

6. Podsumowanie
str. 84

Rozdział II
Środowisko jako dobro publiczne i jako dobro wspólne
str. 87

1. Środowisko z punktu widzenia koncepcji prawnej tzw. rzeczy (dóbr) publicznych
str. 87

1.1. Środowisko jako dobro (publiczne) w ujęciu ekonomii
str. 88

1.2. Środowisko z punktu widzenia koncepcji prawnej tzw. rzeczy (dóbr) publicznych
str. 91

1.2.1. Koncepcja prawna tzw. rzeczy (dóbr) publicznych w polskiej i obcej nauce prawa publicznego
str. 91

1.2.2. Środowisko z punktu widzenia koncepcji prawnej tzw. rzeczy (dóbr) publicznych oraz zasady korzystania ze środowiska i jego ochrony
str. 99

2. Środowisko jako wartość obiektywna, stanowiąca dobro wspólne
str. 105

2.1 Pojęcie dobra wspólnego w doktrynie prawa i orzecznictwie
str. 105

2.2. Środowisko i ochrona środowiska jako wartość obiektywna, stanowiąca dobro wspólne
str. 114

3. Pojęcia obowiązku, uprawnienia i kompetencji
str. 129

4. Podsumowanie
str. 138

Rozdział III
Ochrona środowiska jako kompetencja organów władzy publicznej (uprawnienie i obowiązek)
str. 142

1. Uwagi wprowadzające
str. 142

2. Ochrona środowiska jako kompetencja władzy ustawodawczej
str. 144

3. Ochrona środowiska jako kompetencja organów administracji publicznej
str. 150

3.1. Pojęcie administracji publicznej oraz typy jednostek organizacyjnych administracji publicznej
str. 150

3.2. Ochrona środowiska jako kompetencja organów ochrony środowiska
str. 156

3.3. Prywatyzacja zadań publicznych z zakresu ochrony środowiska a prywatyzacja środowiska jako dobra wspólnego
str. 162

4. Ochrona środowiska jako kompetencja organów władzy sądowniczej
str. 166

5. Ochrona środowiska jako kompetencja instytucji, organów lub jednostek organizacyjnych Unii Europejskiej
str. 168

6. Podsumowanie
str. 173

Rozdział IV
Ochrona środowiska jako powinność podmiotu korzystającego ze środowiska i obowiązek powszechny
str. 177

1. Ochrona środowiska jako powinność podmiotu korzystającego ze środowiska i obowiązek powszechny
str. 177

2. Podsumowanie
str. 185

Rozdział V
Ochrona środowiska jako możność prawna (uprawnienie)
str. 187

1. Uwagi wprowadzające
str. 187

2. Koncepcja tzw. egoistycznej ochrony środowiska
str. 190

2.1. Uwagi wprowadzające
str. 190

2.2. Koncepcja egoistycznej ochrony środowiska w prawie międzynarodowym
str. 194

2.3. Koncepcja egoistycznej ochrony środowiska w prawie Unii Europejskiej
str. 206

2.3.1. Uwagi wprowadzające
str. 206

2.3.2. Egoistyczna ochrona środowiska przed Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej
str. 208

2.3.3. Europeizacja egoistycznej ochrony środowiska na poziomie państw członkowskich
str. 223

2.4. Koncepcja egoistycznej ochrony środowiska w prawie polskim
str. 235

2.4.1. Koncepcja egoistycznej ochrony środowiska w polskim prawie cywilnym
str. 235

2.4.2. Koncepcja egoistycznej ochrony środowiska w polskim prawie administracyjnym
str. 240

2.4.3. Egoistyczna ochrona środowiska w polskim prawie karnym
str. 249

2.4.4. Egoistyczna ochrona środowiska w polskim prawie konstytucyjnym
str. 251

3. Koncepcja tzw. altruistycznej ochrony środowiska
str. 252

3.1. Istota koncepcji altruistycznej ochrony środowiska i jej przejawy - uwagi wprowadzające
str. 252

3.2. Koncepcja altruistycznej ochrony środowiska w świetle środowiskowej zasady kooperacji
str. 256

3.3. Podstawy prawnomaterialne realizacji koncepcji altruistycznej ochrony środowiska - aspekty podmiotowe
str. 262

3.3.1. Działania powszechne w ochronie środowiska na zasadzie actio popularis
str. 263

3.3.2. Działania zrzeszeń ochrony środowiska jako forma prawna podejmowania zorganizowanych działań społecznych na rzecz ochrony środowiska
str. 267

3.3.3. Rzecznik ochrony środowiska jako forma prawna instytucjonalizacji działań społecznych na rzecz ochrony środowiska
str. 275

3.4. Podstawy prawnomaterialne realizacji koncepcji altruistycznej ochrony środowiska - aspekty przedmiotowe
str. 280

3.5. Podstawy prawnoformalne korzystania z określonych form prawnych altruistycznej ochrony środowiska
str. 287

3.5.1. Formalnoprawne gwarancje dostępu do informacji o środowisku i jego ochronie
str. 288

3.5.2. Formalnoprawne gwarancje udziału społeczeństwa w sprawach z zakresu ochrony środowiska
str. 290

3.5.3. Podstawy formalnoprawne altruistycznej ochrony środowiska przed sądem
str. 299

3.5.4. Instytucja prawna skarg i wniosków jako zinstytucjonalizowana forma kontroli społecznej administracji publicznej
str. 299

3.5.5. Instytucja prawna "zgłoszenia zagrożenia lub zaistnienia szkody w środowisku"
str. 301

3.5.6. Przywilej nawiązujący do konstrukcji amicus curiae
str. 302

4. Instytucja prawna "prawnośrodowiskowej skargi zbiorowej" jako narzędzie realizacji koncepcji altruistycznej ochrony środowiska
str. 304

4.1. Pojęcie prawnośrodowiskowej (altruistycznej) skargi zbiorowej
str. 304

4.2. Pojęcie instytucji prawnej prawnośrodowiskowej skargi zbiorowej
str. 307

4.3. Uzasadnienie dla wprowadzenia prawnośrodowiskowej skargi zbiorowej
str. 309

4.3.1. "Dwuznaczna sytuacja w kwestii reprezentacji interesów"
str. 309

4.3.2. Deficyt w egzekwowaniu prawa ochrony środowiska
str. 311

4.4. Prawnośrodowiskowa skarga zbiorowa a kwestia pierwotnej odpowiedzialności państwa za dobro wspólne
str. 321

4.5. Typy skarg zbiorowych w sprawach z zakresu ochrony środowiska
str. 324

4.6. Podstawy prawnomaterialne i prawnoformalne korzystania z prawnośrodowiskowej skargi zbiorowej
str. 326

4.6.1. Podmiotowe aspekty korzystania z prawnośrodowiskowej skargi zbiorowej
str. 326

4.6.2. Przedmiotowe aspekty korzystania z prawnośrodowiskowej skargi zbiorowej
str. 335

4.6.3. Prawnoformalne aspekty korzystania z prawnośrodowiskowej skargi zbiorowej
str. 337

5. Podsumowanie
str. 345

Rozdział VI
Prawnośrodowiskowa skarga zbiorowa w konwencji z Aarhus
str. 355

1. Uwagi wprowadzające
str. 355

2. Konwencja z Aarhus - przedmiot i cel
str. 357

3. Prawnośrodowiskowe skargi zbiorowe w konwencji z Aarhus
str. 360

4. Konwencyjny standard ochrony prawnej środowiska jako dobra wspólnego - jego przestrzeganie i związanie nim
str. 366

5. Mechanizmy wykonywania i przestrzegania konwencji z Aarhus oraz klauzula rozstrzygania sporów
str. 368

6. Podsumowanie
str. 370

Rozdział VII
Prawnośrodowiskowa (unijna) skarga zbiorowa w prawie Unii Europejskiej
str. 372

1. Uwagi wprowadzające
str. 372

1.1. Ochrona środowiska jako przedmiot regulacji prawnej w Unii Europejskiej
str. 372

1.2. Kompetencje Unii do stanowienia prawa a prawnośrodowiskowa (unijna) skarga zbiorowa
str. 375

1.2.1. Prawnośrodowiskowa (unijna) skarga zbiorowa a cele polityki Unii w dziedzinie ochrony środowiska
str. 376

1.2.2. Prawnośrodowiskowa (unijna) skarga zbiorowa a zasady subsydiarności i proporcjonalności
str. 379

1.2.3. Prawnośrodowiskowa (unijna) skarga zbiorowa a zasada autonomii proceduralnej
str. 381

1.2.4. Pozycja konwencji z Aarhus w prawie Unii Europejskiej
str. 383

1.3. Prawnośrodowiskowa (unijna) skarga zbiorowa a podział kompetencji między Unią Europejską a państwami członkowskimi do stosowania prawa ochrony środowiska Unii Europejskiej
str. 392

1.3.1. Unijna administracja w obszarze ochrony środowiska
str. 393

1.3.2. Unijna administracja ochrony środowiska a prawnośrodowiskowa skarga zbiorowa
str. 395

1.4. Prawnośrodowiskowa (unijna) skarga zbiorowa a podział kompetencji między Unię Europejską a państwa członkowskie w zakresie władzy sądowniczej
str. 400

2. Prawnośrodowiskowa (unijna) skarga zbiorowa na płaszczyźnie Unii Europejskiej
str. 402

2.1. Uwagi wprowadzające - zakres podmiotowy i przedmiotowy skargi na nieważność aktu unijnego (art. 263 akapit czwarty TFUE) i skargi na bezczynność (art. 265 akapit trzeci TFUE)
str. 402

2.2. Prawnośrodowiskowa (unijna) skarga zbiorowa na nieważność aktu unijnego
str. 409

2.2.1. Uwagi wprowadzające
str. 409

2.2.2. Sprawa T-461/93, An Taisce - The National Trust for Ireland i World Wide Fund for Nature przeciwko Komisji Wspólnot Europejskich
str. 411

2.2.3. Sprawa T-585/93, Greenpeace i in. przeciwko Komisji Wspólnot Europejskich oraz sprawa C-321/95 P, Greenpeace Council i in. przeciwko Komisji Wspólnot Europejskich
str. 412

2.2.4. Sprawa T-94/04, EEB i in. przeciwko Komisji Wspólnot Europejskich oraz sprawy połączone T-236/04 oraz T-241/04, EEB i Stichting Natuur en Milieu przeciwko Komisji Wspólnot Europejskich
str. 419

2.2.5. Sprawa T-91/07, WWF-UK Ltd przeciwko Radzie Unii Europejskiej
str. 425

2.2.6. Podsumowanie przywołanego orzecznictwa
str. 427

2.3. Prawnośrodowiskowa (unijna) skarga zbiorowa w świetle rozporządzenia Aarhus
str. 430

2.3.1. Uwagi wprowadzające
str. 430

2.3.2. Wewnętrzna procedura odwoławcza - aspekt podmiotowy
str. 433

2.3.3. Zakres przedmiotowy wniosku o wszczęcie wewnętrznej procedury odwoławczej
str. 437

2.3.4. Przedmiot i tryb postępowania w sprawie wniosku o wszczęcie wewnętrznej procedury odwoławczej
str. 452

2.4. Podsumowanie - prawnośrodowiskowa (unijna) skarga zbiorowa na poziomie Unii Europejskiej
str. 460

2.4.1. Prawnośrodowiskowa skarga zbiorowa do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej
str. 460

2.4.2. Pozasądowe środki kontroli przestrzegania prawa ochrony środowiska Unii Europejskiej
str. 464

2.3. Prawnośrodowiskowa (unijna) skarga zbiorowa na poziomie krajowym
str. 470

3.1. Prawnośrodowiskowa (unijna) skarga zbiorowa w trybie art. 11 dyrektywy OOŚ
str. 471

3.1.1. Dyrektywa OOŚ - uwagi wprowadzające
str. 471

3.1.2. Zakres podmiotowy prawa do skargi zbiorowej w trybie art. 11 dyrektywy OOŚ (dawny art. 10a dyrektywy 85/337/EWG)
str. 473

3.1.3. Zakres przedmiotowy i podstawy prawnośrodowiskowej skargi zbiorowej w trybie art. 11 dyrektywy OOŚ
str. 478

3.1.4. Pozostałe wymagania dotyczące prawnośrodowiskowej skargi zbiorowej wnoszonej w trybie art. 11 dyrektywy OOŚ
str. 482

3.2. Prawnośrodowiskowa (unijna) skarga zbiorowa w trybie art. 16 dyrektywy IPPC
str. 486

3.2.1. Zakres przedmiotowy i cel dyrektywy IPPC
str. 486

3.2.2. Prawnośrodowiskowa skarga zbiorowa w trybie art. 16 dyrektywy IPPC
str. 487

3.3. Prawnośrodowiskowa (unijna) skarga zbiorowa w trybie art. 13 dyrektywy o szkodach
str. 489

3.3.1. Uwagi wprowadzające
str. 489

3.3.2. Prawo żądania podjęcia działań
str. 492

3.3.3. Prawnośrodowiskowa skarga zbiorowa w trybie art. 13 dyrektywy o szkodach
str. 493

3.4. Prawnośrodowiskowa (unijna) skarga zbiorowa w trybie projektu dyrektywy w sprawie dostępu do sądu

(tzw. dyrektywy Aarhus) - regulacja horyzontalna
str. 494

3.4.1. Uwagi wprowadzające
str. 494

3.4.2. Zakres podmiotowy prawa do skargi zbiorowej w projekcie dyrektywy Aarhus
str. 496

3.4.3. Zakres przedmiotowy prawa do skargi zbiorowej w projekcie dyrektywy Aarhus
str. 497

3.4.4. Dwuetapowy tryb weryfikacji działań/zaniechań organów publicznych naruszających prawo ochrony środowiska w świetle projektu dyrektywy Aarhus
str. 499

3.5. Podsumowanie rozważań dotyczących prawnośrodowiskowej (unijnej) skargi zbiorowej na poziomie krajowym
str. 501

3.5.1. Prawnośrodowiskowa skarga zbiorowa na poziomie państw członkowskich - aspekt statyczny i dynamiczny
str. 501

3.5.2. Granice związania państw członkowskich prawem Unii Europejskiej w zakresie prawnośrodowiskowych skarg zbiorowych w sprawach ochrony środowiska
str. 504

3.5.3. Pojęcia sądu lub innego niezależnego i bezstronnego organu ustanowionego przez prawo
str. 506

3.5.4. Prawnośrodowiskowa skarga zbiorowa a zasada autonomii proceduralnej
str. 511

3.5.5. Prawnośrodowiskowa skarga zbiorowa a obowiązek prounijnej wykładni, a zasada bezpośredniego skutku, a odpowiedzialność odszkodowawcza państw członkowskich
str. 513

Rozdział VIII
Prawnośrodowiskowa skarga zbiorowa na gruncie prawa polskiego
str. 533

1. Uwagi wprowadzające
str. 533

2. Zrzeszenia ochrony środowiska na gruncie prawa polskiego
str. 535

2.1. Postać wspólnego czynnego udziału jednostek w życiu społecznym
str. 535

2.2. Cele wspólnej działalności
str. 541

3. Rzecznik Praw Obywatelskich i prokurator jako rzecznicy ochrony środowiska
str. 547

3.1. Rzecznik Praw Obywatelskich
str. 547

3.2. Prokurator
str. 550

4. Prawnośrodowiskowa skarga zbiorowa jako instrument altruistycznej ochrony środowiska przed sądami administracyjnymi
str. 551

4.1. Uwagi wprowadzające
str. 551

4.2. Organizacje ekologiczne w postępowaniu sądowoadministracyjnym
str. 554

4.2.1. Prawo do wniesienia prawnośrodowiskowej skargi zbiorowej na podstawie art. 50 § 1 p.p.s.a.

(lex generalis)
str. 556

4.2.2. Prawo do wniesienia prawnośrodowiskowej skargi zbiorowej na podstawie art. 44 ust. 3 ustawy o informacji o środowisku (lex specialis)
str. 560

4.2.3. Udział organizacji ekologicznej w postępowaniu sądowoadministracyjnym na prawach strony (art. 33 § 2 p.p.s.a.)
str. 562

4.3. Rzecznicy ochrony środowiska w postępowaniu sądowoadministracyjnym
str. 567

4.3.1. Uprawnienie Rzecznika Praw Obywatelskich i prokuratora do wniesienia prawnośrodowiskowej skargi zbiorowej
str. 567

4.3.2. Uprawnienie do wnoszenia skarg przez wyspecjalizowane organy władzy publicznej
str. 572

4.4. Dalsze wybrane aspekty związane z realizacją altruistycznej ochrony środowiska przed sądami administracyjnymi
str. 574

4.4.1. Przesłanki dopuszczalności wniesienia prawnośrodowiskowej skargi zbiorowej
str. 574

4.4.2. Skutki wniesienia prawnośrodowiskowej skargi zbiorowej - ochrona tymczasowa
str. 576

4.4.3. Cofnięcie prawnośrodowiskowej skargi zbiorowej
str. 580

4.4.4. Zakres badania (granice rozpoznania i orzekania)
str. 581

4.4.5. Koszty postępowania
str. 586

4.4.6. Altruistyczna ochrona środowiska a instytucja wznowienia postępowania i skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia
str. 589

5. Prawnośrodowiskowa skarga zbiorowa jako instrument altruistycznej ochrony środowiska przed sądami cywilnymi
str. 591

5.1. Uwagi wprowadzające
str. 591

5.2. Prawnośrodowiskowa skarga zbiorowa w przepisach prawa ochrony środowiska dotyczących odpowiedzialności cywilnoprawnej w ochronie środowiska
str. 592

5.2.1 Podstawy prawne prawnośrodowiskowej skargi zbiorowej w prawie ochrony środowiska
str. 593

5.2.2. Prawnośrodowiskowa skarga zbiorowa - aspekt podmiotowy
str. 595

5.2.3. Prawnośrodowiskowa skarga zbiorowa - przesłanki roszczeń
str. 598

5.2.4. Prawnośrodowiskowa skarga zbiorowa - sposoby realizacji roszczeń
str. 608

5.3. Środki służące altruistycznej ochronie środowiska w przepisach kodeksu postępowania cywilnego
str. 613

5.3.1 Uprawnienia prokuratora i Rzecznika Praw Obywatelskich
str. 614

5.3.2. Uprawnienia organizacji ekologicznych
str. 616

6. Altruistyczna ochrona środowiska przed sądami karnymi
str. 618

7. Podsumowanie
str. 622

Uwagi podsumowujące
str. 633

Wykaz powołanych aktów prawnych
str. 649

Orzecznictwo
str. 657

Bibliografia
str. 679